เรื่องเมือง อะเมริกา

๏ ครั้น ฝ่าย หลัง คริศศักราชได้ ๕๐๐ ปี, ฝูง คนใน ทวีป
ยุรบ จะได้ รู้จัก ทวีป อะเมริกา, ฤา ทวีป ข้าง ตวัน ตก ก็ หา มิ ได้.
คน ทั้ง ปวง ใน ทวีป ยุรบ คิด ว่า, มหาสมุท แอ็ตแรนติก เปน น้ำ
ใหญ่, ไม่ รู้ หมด ไม่ รู้ สิ้น, แล ไป ถึง ไหน เขา มิ ได้ รู้. เขา
ได้ คิด ว่า ใน มหา สมุท นั้น, มี สัตว กาลี่ ต่าง ๆ เปน อัน มาก ซึ่ง
จะ กิน คน, ผู้ ใด ๆ ยัง จะ อาจ เดิน กำปั่น ใน มหา สมุท นั้น.
แต่ ใน เวลา คริศศักราช ๑๔๙๒ ปี, เมฆ ที่ ได้ ปิด ใจ เขา ได้
หาย ไป, แล เขา มี ใจ กล้า หาร, แล ได้ ไป หา เมือง ต่าง ๆ.
เกาะ อาโซเรศ, แล เกาะ เมดิละ เขา ได้ รู้ แล้ว, เพราะ ว่า ลม
พายุก์ ได้ ซัด เรือ ไป, จึ่ง ได้ ภบ เกาะ นั้น. เรื่อง แต่ โบราณ
ว่า ไว้ ว่า มี เกาะ ไกล ทิศ ตวัน ออก, แต่ ยัง ไม่ มี ผู้ ใด ได้ ภบ.
บัด นี้ ความ อุษ่าห์ แห่ง คน เดิน ทเล ใน ทวีป ยุรบ, ได้ คิด หัน
กลับ ถึง ข้าง ทิศ ตวัน ออก, เขา ปราถนา จะ ภบ ทาง อื่น ตาม ฝั่ง
เอเชี่ย ข้าง ทิศ ตวัน ออก. ยัง มี สอง คน ได้ ไป เที่ยว, แล้ว
ถึง ทวีป เอเชี่ย นั้น, คน หนึ่ง ชื่อ เซอยอนแมนเดวิล, อีก คน
หนึ่ง ชื่อ ว่า มาโปโปโล. เมื่อ เขา ได้ กลับ มา แล้ว, เขา ได้ เล่า
เรื่อง ประลาด ต่าง ๆ ถึง เมือง นั้น. ฝูง คน ใน ทวีป ยุรบ ได้
เชื่อ ว่า, ใน ประเทศ นั้น มี เพชร์ แล ทอง แล หิน ละเอียด, แล
ปราถณ เปน นั มาก ที่ จะ ได้ ทรัพย์ สมบัติ ใน เมือง นั้น. ความ
ปราถณ แห่ง งาน ทั้ง ปวง นั้น, เปน เหตุ ที่ ได้ ให้ เกิด ข้อ ความ อัน
ใหญ่ ใน โลก นี้, คือ ว่า การ ที่ ภบ ทวีป อะเมริกา นั้น, ครั้ง นั้น
พระเจ้า ได้ โปรด ให้ มี คน หนึ่ง, ชื่อ ว่า คริศโตเพื่อ กะลำโบ ๆ,
เปน คน ฉลา ใน การ เดิน กำปั่น, แล มี ใจ ไม่ รู้ ถอย, เขา ได้
[..]ด ใน เมือง ยินัว ใน ประเทศ อิตตาเล, แล เขา เคย เดิน ทะเล
ตั้ง แต่ หนุ่ม ๆ, แล เมือง ต่าง ๆ ที่ ฝูง คน รู้, เขา ได้ ไป ทั่ว
แล้ว, เขา [..] เอา ใจ ใส่ ใน การ เดิน กำปั่น. แล แผน ที่ โลกย์
นี้, แล แผน ที่ ข้าง อากาศ, แล หลาย สิ่ง เขา ได้ เล่า ถึง โลกย์,
ให้ พี่ น้อง พี่ ป้า น้า อา เปน ประลาด ใจ, เขา ได้ ว่า โลกย์ นี้ ไม่
แบน เหมือน คน ทั้ง ปวง ได้ คิด แต่ ก่อน, แต่ เขา ได้ ว่า โลกย์ นี้
เปน กลม เหมือน ลูก ส้ม. แล เขา ได้ ว่า โลกย์ นี้ ได้ เดิน เวียน
รอบ พระ อาทิตย์, แล เมื่อ โลกย์ หมุน นั้น, เหตุ ที่ จะ สำแดง
กลาง วัน แล กลาง คืน. คำ สอน นั้น ครู สาสนา ได้ ติเตียน ว่า
หา ถูก ไม่, เขา สอน ว่า ได้ เดิน กำปั่น ไป ข้าง ตวัน ตก, แล
ภบ เมือง ข้าง ทิศ ตวัน ออก ก็ ได้, พวก นักปราช ได้ ติเตียน ว่า เขา
เปน คน บ้า, แล ความ เยาะ เย้ย แห่ง คน ทั้ง ปวง นั้น, จะ เปน
ที่ ให้ ใจ เขา ถอย หลัง ก็ หา มิ ได้ เลย. แล เขา ได้ อุส่าห์ ทำ
การ หลาย ปี, เพื่อ จะ ได้ เงิน แล กำปั่น ไป หา ทาง นั้น, เขา ได้
ไป กราบทูล กระษัตริย์ เมือง โปตุเก็ศ ก่อน, กระษัตริย์ นั้น ชื่อ ว่า
โยฮัน ที่ สอง, แต่ กระษัตริย์ นั้น ไม่ โปรด ให้, แล เขา ได้ ไป
กราบ ทูล กระษัตริย์ อังกฤษ, กระษัตริย์ นั้น ชื่อ ว่า เหรเร ที่ เจ็ก,
แต่ กระษัตริย์ นั้น ไม่ โปรด ให้ เหมือน กัน. ฝ่าย หลัง ถัด มา
อีก หลาย ปี, เขา ได้ ไป กราบ ทูล เจ้า เมือง สะเปน, กระษัตริย์
นั้น ชื่อ ว่า เฟอดินแนน, แล มี อัคมเหษี นั้น ชื่อ ว่า อิเซเบน.

๏ กระษัตริย์ เฟอดินแนน นั้น ได้ ขับ ไล่ เขา เสีย สอง ครั้ง,
ได้ ดำริ ว่า เปน คน เสีย จิตร. แต่ อัค มเหษี ชื่อ อิเซเบน ฯ
นั้น มี พระ ไทย เมตา แก่ เขา แล ประสงค์ จะ ช่วย, แล มเหษี
นั้น หา มี เงิน ภอ ไม่, เธอ จึ่ง เอา เครื่อง ประดับ องค์ ไป จำนำ
เพื่อ จะ ได้ เงิน, ( แต่ มเหษี นั้น ไม่ มี เงิน ภอ ) ซื้อ กำปั่น. แล
ซื้อ กำปั่น สาม ลำ, กำปั่น นั้น ไม่ สู้ โต เหมือน กำปั่น เคย เดิน
ใน มหา สมุท เดี๋ยว นี้, แต่ เปน เรือ เล็ก ๆ เหมือน คน ไป เที่ยว
เล่น. ใน คริศศักราช ได้ ๑๔๙๒ ปี, ใน เดือน แปด ขึ้น สาม
ค่ำ, กะลำโบ ได้ ออก จาก เมือง ปาร่อ ใน ประเทศ สะเปน. แล
เมื่อ เขา ได้ ใช้ ใบ มา ถึง มหา สมุท ใหญ่ นั้น, ใจ เขา หา ได้ สงไสย
ไม่, เขา ได้ รู้ แน่ แก่ ใจ. เมื่อ ใช้ ใบ ล่วง ไป หลาย วัน แล้ว,
เขา ได้ ภบ ลม นั้น เรียก ใน ภาษา อังกฤษ ว่า เตรดวิล. ลม นั้น
ได้ พัด ทุก วัน ๆ เสมอ ไป, แล เรือ นั้น ได้ ตาม ลม ไป ข้าง ทิศ
ตวัน ตก โดย เร็ว. แต่ เมื่อ นั้น พวก ลูก เรือ ได้ มี ความ กลัว
แล สงไสย, เขา ได้ คิด ว่า ถ้า ลม นั้น ได้ พัด เสมอ ทุก วัน, เขา
จะ กลับ ไป ถึง เมือง สะเปน ก็ หามิได้. เขาได้ เหน เขม นั้น
หัน ไป หัน มา, แล กลัว ว่า เขม นั้น เสีย ไป, แล ไม่ มี อะไร ที่
จะ สำแดง ทาง. ครั้น ล่วง มา ประมาณ สิบ อาทิตย์ แล้ว, ลม
นั้น พัด อยู่ เสมอ, แล กำปั่น ได้ ออก ไกล ที่เดียว จาก ทวีป ยุรุบ.
เดี๋ยว นี้ เขา ได้ เหน หลาย สิ่ง, ซึ่ง จะ สำแดง ว่า ใก้ล แผ่นดิน
อยู่ แล้ว, คือ ว่า ได้ เหน สะวะ ลอย มา ตาม น้ำ, แล ได้ เหน กิ่ง
ไม้ ลอย น้ำ, แล มี ลูก ไม้ ติด อยู่ กับ กิ่ง นั้น ด้วย, แล ได้ เหน
ไม้ เท้า นั้น ลอย น้ำ มา. แล คน คอย ดู เหตุ อยู่ หัว เรือ ได้ ร้อง
บอก ว่า ได้ เหน บก แล้ว. แล เมื่อ อาทิตย์ ขึ้น, แล เขา จึ่ง
รู้ ว่า มิ ใช่ ที่ ดิน เปน แต่ หมอก. แล เมื่อ นั้น พวก ลูก เรือ ยิ่ง
กลัว มาก, แล ได้ คิด ร้าย แก่ โกลำโบ, แล ปราถนา จะ กลับ ไป
บ้าน ของ ตัว, เขา คิด ว่า ได้ หลง มา มาก แล้ว, เพราะ ออก จาก
บ้าน แล ได้ ใช้ ใบ ออก มา ใน มหา สมุท ไกล, แล พระเจ้า จะ ลง
โทษ เขา. แต่ โกลำโบ คน เดียว มี ใจ สงบเงียบ ไม่ กลัว เลย,
รู้ เปน แน่ ว่า คง จะ ภบ แผ่นดิน. ใน กาล นั้น เปน อัน ลำบาก
แต่ ใจ ยัง กล้า อยู่, เขา ไม่ เชื่อ ถือ ฝัน เปล่า ๆ ใน การ นี้, แต่
ได้ รู้ ใน วิชา เปน อัน แน่. เขา ได้ เอา เนื้อ เอา ใจ พวก ลูก เรือ
ว่า, คง จะ ภบ แผ่นดิน ดอก เปน อัน แน่, เขา ได้ ใช้ ใบ ไป อีก
คืน หนึ่ง. ใน เวลา กลาง คืน นั้น, เขา ได้ หอม กลิ่น เกษร
ดอก ไม้, ซึ่ง พัด มา ตาม ลม อากาศ, แล โกลำโบ มี ความ ยินดี
เปน อัน มาก, แล กำชับ สั่ง ให้ ลด ใบ, เพื่อ มิ ให้ เรือ โดน ฝั่ง.
ใน คืน วัน นั้น เขา ได้ เหน ไฟ แวม ๆ อยู่ บน บก, ครั้น รุ่ง เช้า
แล้ว เขา ได้ เหน เกาะ อัน งาม, มี ต้น ไม้ แล หญ้า สด แล ต้นไม้
เปน อัน มาก, แล โกลำโบ ได้ ขนาน นาม ชื่อ ว่า สัน ๆ เวต่อ. แล
เมื่อ คน ใน เรือ ได้ ขึ้น บน บก แล้ว, เขา ได้ กราบ ไหว้ นมัศการ
พระเจ้า แล โมทนา พระ คุณ, เพราะ พระองค์ ได้ รักษา เขา ใน มหา
สมุท ที่ เขา มา นั้น, แล โปรด ให้ มา ถึง เกาะ นั้น. โกลำโบ
นั้น ได้ ยก ทง เมือง สะเปน, แล ตั้ง ไม้ กางเขน, แล เอา เกาะ
นั้น เปน เมือง ขึ้น แก่ กระษัตริย์ เมือง สะเปน. คน ป่า ซึ่ง อยู่
ใน เกาะ นั้น มี ความ กลัว แล หนี ไป ใน ต้น ไม้, แล คิด ว่า คน
ชาว นั้น ได้ ลง มา จาก พระ อาทิตย์, โกลำโบ นั้น ได้ ไป เที่ยว บน
เกาะ นั้น, แล ได้ เหน เกาะ อื่น ซึ้ง อยู่ ใกล้ กัน. แล เกาะ นั้น
เดี๋ยว นี้ เรียก ว่า เว็ศอินเดีย, เขา ได้ อาไศร ใน เกาะ นั้น ประมาณ
สาม เดือน, แล้ว เขา ได้ เอา คน ป่า จ็ด คน ลง กำปั่น, ภา กลับ
มา ยัง บ้าน เมือง เขา. ใน เวลา คริศศักราช ได้ ๑๔๙๓ ปี เดือน สี่
ขึ้น สิบ ห้า ค่ำ, เขา มา ถึง เมือง เขา ออก ไป แต่ ก่อน. แล
เมื่อ โกลำโบ ได้ ออก จาก เรือ จะ ไป ถึง เมือง หลวง สะเปน, เปน
เหมือน คน ผู้ใหญ่ ได้ เสดจ์ ไป. กระษัตริย์ แล อัค มเหษี, ได้
ต้อน รับ เขา ด้วย ความ ยินดี, แล ตั้ง โกลำโบ ให้ เปน เจ้า เมือง
ที่ ได้ ภบ นั้น, ใน วัน นั้น ซึ่ง โกลำโบ ได้ กลับ มา ถึง เมือง
สะเปน, เปน วัน ใหญ่ ใน เรื่อง โกลำโบ แล เขา ได้ ทำ การ
ด้วย ลำบาก เปน หลาย ปี, แต่ ภาย หลัง เขา ยิ่ง มี ความ ทุกข์ เปน
อัน มาก, เพราะ กระษัตริย์ ได้ ตั้ง ให้ เปน เจ้า เมือง. แล ขุน
นาง เก่า ได้ ริศยา เขา, ตั้ง แต่ นั้น มา ขุนนาง ทั้ง ปวง ได้ วิวาท กับ
โกลำโบ มิ ได้ ขาด. ครั้น ภาย หลัง โกลำโบ ได้ ไป ถึง เมือง ใหม่
อีก สาม เที่ยว, แล ใน เที่ยว ที่ สาม นั้น เขา ได้ ภบ ปาก
น้ำ โอโรโนโค อยู่ ใน ทวีป อาเมริกา, เขา ยัง หา ได้ คิด ไม่ ว่า, แม่
น้ำ ใหญ่ ต้อง ไหล จาก เมือง อัน ใหญ่, เขา คิด ว่า บก นั้น เปน
เกาะ, แล เกาะ นั้น เปน เมือง ของ อินเดียน ตวัน ออก, เพราะ
เหตุ นั้น เขา จึ่ง เรียก คน ป่า นั้น ว่า อินเดียน, โกลำโบ จะ ได้ รู้
ว่า ตัว จะ ภบ ทวีป เมื่อ ก่อน ตัว ตาย, ฤๅ เปล่า เรา หา รู้ ไม่. อยู่
มา อีก หน่อย หนึ่ง, โกลำโบ ได้ แพ้ แก่ ศัตรู ซึ่ง ริศยา เขา, แล
ศัตรู ได้ จับ เขา ที่ เกาะ คิศปาโนระ, แล จำ จอง เขา มา ถึง เมือง
สะเปน. ครั้น มา ถึง เมือง แล้ว, อัคมเหษี ชื่อ อิเซเบน นั้น
มี ความ พิโรธ เปน อัน มาก, แล สั่ง ให้ ถอด เครื่อ จำ จอง ออก
เสีย, แล้ว ประทาน ให้ มี ยศ ศักดิ์ เหมือน แต่ ก่อน. แล
กระษัตริย์ ได้ สัญญา แก่ อิเซเบน ว่า, จะ ทำ ตาม สม ควร แก่
โกลำโบ, แล จะ ได้ ตาม สัญญา ก็ หา ไม่. เมื่อ นั้น อิเซเบน
ได้ ทรง ประชวน แล สวรรคต, แล้ว โกลำโบ หา มี ที่ [.]ง ไม่, แล
ศัตรู ได้ เบียด เบียล ข่มเหง เปน อัน มาก, ด้วย ความลำบาก นั้น
เขา เจ็บ โดย เรว แล้ว ก็ ตาย, คำ ที่ สุด เมื่อ เขา จะ ใกล้ ตาย นั้น,
เขา ออก วาจา ว่า โอ้ พระ เจ้า ข้า, ข้าพเจ้า ได้ ฝาก จิตร ญาณ แก่
พระองค์ ด้วย, กระษัตริย์ ได้ เอา สพ ไป ฝัง ไว้ ใน เมือง สะเปน,
แล เซา ได้ ก่อ เหมือน พระ เจดีย์ ไว้ บน สพ นั้น, แล ให้ จาถก ว่า
โกลำโบ ได้ ให้ โลกย์ แก่ กระษัตรย์ เมือง สะเปน. เมื่อ โกลำโบ
ยัง มี ชีวิตร อยู่, กระษัตรย์ เฟอดินแนน หา ทำ ตาม ชอบ ธรรม
ไม่, ครั้นโกลำโบสิ้น ชีวิตร แล้ว, พระองค์ ปราถนา จะ ทำ ตาม
ชอบ ธรรม แก่ โกลำโบ. ภาย หลัง เขา ขุด เอา สพ โกลำโบ ไป
ฝั่งไว้ ใน เกาะ อิศปาโนระ, ครั้น ภาย หลัง ลง มา อีก สาม ร้อย ปี,
พวก ฝรั่ง เศศ ได้ ริบ เอา เกาะ นั้น เปน เมือง ขึ้น, แล พวก สะเปน
ได้ ขุด เอา สพ โกลำโบ ไป ฝั่ง ไว้ ใน เมือง หาวันนา ใน เกาะ คิวบา
อีก, แล เดี๋ยว นี้ ยัง อยู่ ที่ นั้น. ตั้ง แต่ โกลำโบ มา อีก เจ็ด ปี,
อะมะริโกเวศบิ้วไร เปน คน เมือง ฟรอร์น, ได้ ไป เที่ยว ถึง เกาะ
เวสอินเดีย, แล ได้ ไป ถึง ฝั่ง อะเมริกา ข้าง ใต้, เมื่อ เขา ได้
กลับ ไป บ้าน, เขา ได้ เขียน เรื่อง เขา ได้ ไป เที่ยว มาก แล ได้
เหน, เพราะเหตุ นั้น คน ทั้ง ปวง จึ่ง ชื่อ เมือง นั้น ว่า อะเมริกา,
ตาม ชื่อ อะเมริโก, แต่ ที่ จริง โกลำโบ ได้ ภบ ก่อน, ควร จะ ชื่อ
เมือง นั้น ว่า โกลำโบ, แล เดี๋ยว นี้ ลาง คน เรียก ว่า โคลำเบี้ย.

๏ ที่ เหนือ เมือง อินเดีย นั้น. แล เมือง ข้าง เหนือ ทั้งปวง
นั้น ขึ้น อยู่ กับ เมือง อังกฤษ, มี เมือง เล็ก เมือง หนึ่ง, ชื่อ เมือง
ปูทัน, ตั้ง อยู่ หลาย ร้อย ปี แล้ว, มิได้ ขึ้น แก่ ผู้ ใด, เมือง นั้น จะ
กว้าง ยาว สัก เท่าใด มิ ได้ รู้ แน่. แต่ ขเณ ประมาณ ทั้ง กว้าง ทั้ง
ยาว ใน เมือง นั้น ประมาณ ๔๐ เส้น ๔ เหลี่ยม สัก หก สิบ พัน หน,
ข้าง เหนือ เมือง นั้น มี ภูเขา, ชื่อ ว่า หิมละ ที่ ริม ข้าง ใต้ เมือง
นั้น, เมือง บางกะลา, ข้าง ทิศ ตวัน ตก มี แม่น้ำ ติตชา, ใน เมือง
ปูทัน มี ภูเขา เปน อัน มาก, แล มี หิน มาก ตั้ง อยู่ ใน เมือง นั้น
ด้วย, เมือง นั้น มี ต้น ผลไม้ บริบูรรณ, เหมือน อย่าง เมือง อะเม
ริกา เมือง ยูรบ ข้าง เหนือ, ที่ เมือง นั้น ขาย ผ้า บ้าง, ขาย เกลือ
ที่ ออก จาก หิน บ้าง, แล เครื่อง หอม ต่าง ๆ บ้าง. พล ไพร่
ใน เมือง นั้น ประมาณ ได้ สัก ๑๐๐๐๐๐ หนึ่ง, สาสนา เมือง นั้น
เปน สาสนา พระ พุทธ์เจ้า, มี พระ สงฆ์ เปน อัน มาก, แต่ คน ที่
จะ หา อาหาร เลี้ยง พระ นั้น ก็ น้อย, สาสนา พระ พุทธเจ้า นั้น, มี
ฤทธิ์ มาก กว่า เจ้า เมือง, แต่ บัดนี้ เมือง นั้น ได้ เกิด รบ พุ่ง กัน
กับ เมือง อังกฤษ, แล เจ้า เมือง อังกฤษ ได้ ยก กอง ทัพ มา ประ
มาณ ได้ ๘๐๐๐ คน, ได้ ตี เมือง นั้น, แล ได้ ทำลาย ป้อม เมือง
นั้น, ได้ สาม ป้อม แล้ว, เมือง นั้น ถ้า เสีย แล้ว, ก็ ต้อง ขึ้น
แก่ เมือง อังกฤษ.

๏ มี ข่าว มา แต่ เกาะ ยี่ปุ่น ว่า, เจ้า เมือง ยี่ปุ่น ได้ จับ คน ที่
ฆ่า แม่ ทัพ สอง คน นั้น ของ เมือง อังกฤษ, ซึ่ง เรา ได้ กล่าว มา
แล้ว, แล เจ้า เมือง ยี่ปุ่น ได้ ฆ่า คน ที่ ฆ่า แม่ ทัพ, ของ เมือง อัง
กฤษ นั้น แล้ว.

๏ ความ ว่า ด้วย กอง เรือ รบ เมือง อะเมริกัน, ที่ คัด ลอก
จาก หนังสือ จดหมายเหตุ เมือง อังกฤษ. ตีพิมพ์ ใน เมือง ลอนดอน
ใน คฤษ ศักราช ๑๘๖๔ นี้, เดือน ดีเซมเบอ สามสิบ ค่ำ. ข้าง ไท
เปน เดือน ยี่ ขึ้น สี่ ค่ำ, ว่า หนังสือ ประกาศ ของ เซกริเตรีเนวี,
คือ ขุนนาง แม่ กอง ว่า การ เรือรบ เมือง อะเมริกัน, ซึ่ง ได้ ตีพิมพ์
ใน หนังสือ จดหมาย นี้ ใน ระหว่าง สอง สาม วัน แล้ว, เปน หนังสือ
สำคัญ อัน เล่า การ ที่ เรือ รบ กอง ใหญ่ เข้มแขง นัก, ได้ เกิด ขึ้น
เวลา สี่ ปี เมื่อ กำลัง รบ กัน อยู่ นั้น. แต่ กอ่น เมือง นั้น ภอใจ มี
เรือ รบ นอ้ย แรก เกิด รบ กัน นั้น, เรือ รบ ที่ มี อยู่ เสีย เลื่อย
หมด ไป ยัง เหลือ อยู่ นอ้ย, เรา เคย ว่า ถ้า มี เงิน จะ ทำ ได้ สาระ
พัด, ที่ ว่า นั้น เปน ที่ จะ ให้ เกิด ความ สบายใจ, แต่ พวก คน
ที่ เขา ถือ ว่า, เขา มี เงิน มาก กว่า พวก อื่น ๆ ทั้งปวง, แต่ ใน
หนังสือ แม่ กอง เรือ รบ เมือง อะเมริกัน นั้น, เรา เหน ว่า เขา จัด
แจง ให้ มี เรือ รบ มาก ขึ้น นั้น, มิ ได้ เสีย เงิน มาก เลย, ใน ระ
หว่าง สี่ ปี ที่ เขา ทำ อยู่ นั้น, เขา ได้ เสีย ๕๕๐๐๐๐๐๐ ปอน
คิด เปน เงิน ไท ได้ ๑๑๐๐๐๐ หาบ, ด้วย กอง เรือ รบ อังกฤษ
ที่ เปน แล้ว ใน สี่ ปี นั้น, เรา ได้ เสีย ประมาณ ๔๕๐๐๐๐๐๐
ปอน คิด เปน เงิน ไท ได้ ๙๐๐๐๐ หาบ, ควร เรา จะ ประลาดใจ
จะ เหน กอง เรือ รบ เปน กอง ใหญ่, เสมอ กับ กอง เรือ รบ ใน
เมือง ซึ่ง เปน ใหญ่ กว่า เมือง ทั้งปวง เกิด ขึ้น โดย เรว ดัง นี้.
แต่ ยิ่ง เปน การ ประลาด. เมื่อ เรา เหน ว่า กอง เรือ รบ นี้ ก็ สร้าง
ขึ้น, แล จัด แจง มี ลูก เรือ, แล สาระพัด พร้อม สำหรับ การ รบ,
แล ใช้ ให้ ห้าม กัน เรือ ค้า ขาย ตาม ชาย ทะเล, อัน ยืด ยาว ไป
เหมือน ตั้ง แต่ เมือง คิปะวะสะแต, ถึง แหลม ทิศ เหนือ ใน เมือง
อังกฤษ นั้น, แล ยัง ใช้ ตี เอา ป้อม ใหญ่ ที่ เข้ม แขง ใน ชาย ทะเล
เมือง พวก กระบถ นั้น. แล้ว ยัง ใช้ ใน การ รบ ข้าง ใน ตาม ลำ
แม่ น้ำ เปน หลาย พันไม, แล เขา จำ เปน ทำ เปน การ เรว ก็
ยัง ทำ ได้. ก็ เสีย เงิน เกิน ที่ เหล่า อังกฤษ ตอ้ง เสีย, จะ รักษา
กอง เรือ รบ ใน เพลา ไม่ มี การ รบ เพียง ๑๐๐๐๐๐๐๐ ปอน,
คิด เปน เงิน ไท เปน ๒๐๐๐๐ หาบ, แต่ การ ที่ พวก อะเมริกัน
ทำให้ สำเร็จ นั้น ควร คิด ให้ ละเอียด หน่อย. คราว ที่ เกิด การ รบ
ต้น ระดู รอ้น, ใน คฤศ ศักราช ๑๘๖๑ ปี นั้น, ที่ สำหรับ ต่อ เรือ
รบ, แล เรือ รบ อัน ดี กว่า เรือ รบ อัน อื่น, ก็ ตก อยู่ กับ พวก
กระบก, แล ลูกเรือ สำหรับ รบ นั้น ก็ ถอย น้อย ลง, เหลือ อยู่
แต่ สอง รอ้ย คน ผู้ ว่า ราชการ ฝ่าย เรือ นั้น, คิด เตรียม จะ เอา ลูก
เรือ แล เรือ รบ กอ่น, ลูก เรือ นั้น จัด หา ตาม เรือ ค้า ขาย, ด้วย ว่า
ลูก เรือ นั้น หัด ช้า, จะ หัด สัก สอง สาม อาทิตย์ ให้ ได้ เรว เหมือน
ทหาร นั้น ไม่ ได้, เรือ รบ นั้น จะ ต่อ ใหม่ ขึ้น อีก ก็ ไม่ ทัน จึง จัด
ซื้อ เรือ ค้า ขาย มา แปลง เปน เรือ รบ ขึ้น. แล ใน ทัน ใด ได้ ประ
กาศ ห้าม, มิ ให้ เรือ เข้า ค้า ขาย ตาม ชาย ชะเล เมือง กระบถ, ยืด
ยาว ไป สาม พัน ห้า รอ้ย ไม, เปน ชาย ชะเล หน้า กลัว. มี ปาก
อ่าว ปาก น้ำ เปน หลาย แห่ง, แล มี ที่ เรือ เข้า ค้า ขาย เปน ที่ อัน
ดี เปน หลาย แห่ง ด้วย. แต่ เรือ ลาด ตะเวน ข้าง เมือง อะเมริกัน
ได้ ห้าม เรือ ค้า ขาย ตาม ชาย ชะเล, จน เมือง อื่น ๆ ต่อ ว่า ไม่ ได้.
มี เรือ ลัก ลอบ เข้า ไป ค้า ขาย ได้ บ้าง ก็ จริง อยู่, แต่ นั้น ก็ เคย
เปน ใน เมือง อื่น ๆ เหมือน กัน. แต่ เมื่อ ข้าง เมือง มี เรือ ลาด
ตะเวน มาก ขึ้น, แต่ เรือ รบ ได้ ไป ตี เอา เมือง ปาก น้ำ เมือง
บางอยาสะ, เมือง นูอเลียนซะ, เมือง ชาละซะตัน, เมือง โมบิละ.

๏ ฝ่าย เรือ ที่ ลัก ลอบ เข้า ไป ค้า ขาย, ก็ เข้า ไป ไม่ ใคร่
ได้, เว้น ไว้ แต่ เมือง วินมิตัน เมือง เดียว, เมือง นั้น เข้า ไป ได้
บ้าง, เหตุ ว่า ที่ เข้า ได้ นั้น สอง แห่ง, ห่าง กัน สัก สี่ สิบ ไมล,
แล เรือ ที่ จะ ลอบ เข้า ไป, ไม่ ต้อง เข้า ไป ตรง ปาก อ่าว ที เดียว,
แต่ แล่น เข้า ไป ริม ชาย ทะเล ข้าง เหนือ ข้าง ใต้ ได้, พวก กระ
บถ ได้ ตั้ง กอง รบ ไว้ ที่ ฝั่ง ริม ชาย ทะเล, สำหรับ คอย ป้อง กัน
รักษา เรือ ที่ ลอบ เข้า มา ค้า ขาย นั้น, ถึง ฉะนั้น เรือ ลาด ตะเวน
ก็ ยัง จับ ได้ มาก, แต่ เรือ รบ นั้น ก็ มิ ได้ ใช้ แต่ ใน ทะเล ฝ่าย
เดียว, แต่ ยัง ใช้ ข้าง ใน ตาม ลำ แม่น้ำ มาก, เรือ เหล่า นี้ ก็
ได้ ตี เอา ป้อม ฟดโดเนละซัน เมือง เม็มพีซะ, แล เมือง วิดซะ
เบิก, แล ช่วย การ รบ ที่ อื่น ๆ เปน หลาย แห่ง. เรือ รบ ตาม
ลำ แม่น้ำ นั้น มี กว่า ร้อย ลำ, แต่ เมื่อ ผู้ ว่า ราชการ จัด ซื้อ เรือ
ค้า ขาย มา แปลง เปน เรือ รบ, แล เขา ยัง เร่ง จัด แจง ต่อ เรือ
รบ ใหญ่, ที่ เข้ม แขง ให้ มาก ขึ้น ด้วย. เมื่อ เจ้า เมือง ไม่ มี
[.] สำหรับ ต่อ เรือ ภอ ทัน การ, เขา ว่า นาย ช่าง สำหรับ ต่อ เรือ ชาย
ให้ ต่อ เปน เรือ รบ ขึ้น ด้วย. ลาง ที่ นาย ช่าง เหล่า นี้ ต่อ ไม่ ทัน
ตาม เวลา กำหนฎ ไว้, ใน หนังสือ บาญชี เรือ รบ แห่ง แม่ กอง
เรือ รบ นั้น, ไม่ ได้ กำหนฎ ว่า เรือ ที่ ต่อ แล้ว นั้น เท่าไร, ที่ ยัง ต่อ
อยู่ นั้น เท่า ไร, แต่ คง จะ แล้ว ทุก ลำ ทัน ปลาย ปี, คริศ
ศักราช ๑๘๖๕ คือ ปี นี้. เมื่อ แล้ว นั้น เมือง ยุไนติศซะเตต,
จะ มี เรือ รบ ๖๗๑ ลำ, คิด หมด ด้วย กัน เปน ๕๑๐๓๗๖ ตัน
ปืน ใหญ่ ใน เรือ รบ นั้น, หมด ด้วย กัน เปน ๖๑๐ บอก, แต่
เรือ นั้น มี เรือ ไฟ ทำ ไว้ สำรับ การ มี อยู่ ๑๗๔ , ให้ หมด ด้วย
กัน ๒๒๑๑๐๘ ตัน, แล มี ปืน ใหญ่ ๑๙๖๐ ก บอก; เปน ปืน
เก่า ที่ ได้ ใช้ ใน เรือ รบ ใน เมือง ยุรบ, เมือง ๆ ก็ มี เรือ ไฟ
จักร์ ท้าย ต่อ ขึ้น ใหม่ ๑๗ ลำ, โต ได้ สาม พัน ตัน ทุก ลำ, แล มี
ปืน ตั้ง แต่ ๑๗ ขึ้น ไป เพียง ๒๕ บอก, มี อีก ๑๑ ลำ โต กว่า ลำ
ละ สอง พัน ตัน. มี ปืน ใหญ่ ตั้ง แต่ ๘ บอก ขึ้น ไป เพียง ๑๓
บอก. ยัง มี อีก ๒๐ ลำ, โต ตั้ง แต่ พัน ตัน ขึ้น ไป เพียง สอง
พัน ทัน, ใส่ ปืน ใหญ่ ตั้ง แต่ ลำ ละ ๘ บอก ขึ้น ไป เพียง ลำ ละ ๑๖
บอก. ยัง มี ๓๕ ลำ, โต ตั้ง แต่ ลำ ละ ๕๐๐ ตัน ขึ้น ไป เพียง
ลำ ละ ๑๐๐๐ ตัน, ใส่ ปืน ใหญ่ ตั้ง แต่ ลำ ละ สี่ บอก ขึ้น ไป เพียง
ลำ ละ แปด บอก. มี เรือ หุ้ม เหล็ก ๗๑ ลำ, โต หมด ด้วย กัน
๑๐๕๙๖ ทัน, ใส่ ปืน ใหญ่ หมด ด้วย กัน ๒๗๕ บอก, แต่ เรือ หุ้ม
เหล็ก มี สอง ลำ, เปน เรือ เดิน ทะเล โต ลำ ละ ๔๐๐๐ กว่า, ใส่
ปืน ยิง ทั้ง ข้าง สาม ลำ, เปน เรือ เดิน ทะเล โต ลำ ละ ๔๘๐๐ ทัน,
มี ป้อม เปน ดาดฟ้า สำรับ ใส่ ปืน, เรือ หุ้ม เหล็ก อื่น นั้น มี ป้อม บน
ดาดฟ้า, เว้น อยู่ สอง ลำ, แต่ เปน สำรับ ใช้ ตาม ลำ แม่น้ำ ข้าง ใน
แล ปาก อ่าว, ควร ที่ พวก เรา จะ จำ ไว้ ข้อ หนึ่ง, คือ ว่า พวก อะเม
ริกัน ได้ สังเกต แล้ว, เห็น ว่า เรือ ที่ มี ป้อม นั้น ดี กว่า เรือ รบ อื่น ๆ,
สำรับ การ เรือ รบ ทุก อย่าง. แต่ กัปตัน โดส ได้ คิด แก้ ไข, ที่ เรือ
นั้น ยัง ขัด อยู่ ไม่ สู้ ดี, ให้ ดี ขึ้น บ้าง. อีก ข้อ หนึ่ง เรือ อย่าง นี้,
พวก อะเมริกัน ใช้ แล้ว, ก็ เหน ดี กว่า ที่ หมาย ไว้ ก่อน. ลาง ลำ
ได้ ไป รบ อยู่ ที่ ปาก อ่าว เมือง ชาละสะตัน ได้ สิบ เจ็ด เดือน แล้ว ก็
ยัง ไม่ เสีย เลย, แม้น แม่ กอง ทับ เรือ นั้น, แต่ ก่อน เห็น ว่า จะ
ใช้ การ ไม่ ได้, แต่ การ เหล่า นี้ ควร ที่ พวก เรา อังกฤษ จะ คิด ตรึก
ตรอง อยู่, มิ ใช่ ใจ ผูก พยาบาท ฤๅ ใจ กลัว, แต่ ให้ เปรียบ ข้า ราช
การ ฝ่าย เรือ รบ ของ เรา, กับ ข้า ราชการ พวก พี่ น้อง ของ เรา,
ใน เมือง อะเมริกัน ว่า, เรา ขาด ข้าง ไหน.