๏ เรื่อง เมือง อะเมริกา

๏ คฤษตะเฟอโกลำโบ, แล อเมรีโกเวศบิ้วซิอัศ, ทั้ง สอง
คน นี้ ได้ ภบ ปะ ซึ่ง แผ่นดิน ทวิ่ป อะเมรีกา, ใน คฤษ ๑๔๙๘
เปน ๓๖๕ ปี มา แล้ว. เขา ยัง ได้ ภบ ปะ แต่ นอ้ย, เหน หมู่ เกาะ
เวศอินเดีย, แล ฝั่ง แผ่นดิน ใหญ่ บ้าง เล็ก นอ้ย, ใน ว่าง ลัดติติวด์
๑๐ ทิษ ข้าง ไต้, แล ลัดติติวด์ ๒๕ ข้าง เหนือ. ใน คฤษ ศักราช
๑๔๙๗ เจ้า เมือง อังกฤษ ใช้ กปิตัน ซอนกาบต, แล ซีบัศซิอัน
บุตร แห่ง กปิตัน กาบด นั้น ให้ แล่น ไป ดู ทวีป อะเมริกา ฝ่าย เหนือ
ที่ เดียว. เขา จึ่ง ได้ ปะ ฝั่ง แห่ง ทวีป อะเมริกา ที่ ตรง เมือง ลับ
เรดอ, เปน ลัดติติว์ด์ ฝ่าย เหนือ ห้า สิบ เศศ.

๏ อนึ่ง คฤษ ศักราช ๑๔๙๘ ซีบัศซิอัน บุตร กปิตัน กาบต,
ได้ แล่น กำปั่น ไป เที่ยว เสาะ ดู ที่ ฝั่ง ทวิ่ป อะเมริกา, ตั้ง แต่ เมือง
ลับเรดอ จน ถึง เมือง ฟะโลริดา, ที่ ลัดติ ติว์ด์ ๒๕ ฝ่าย เหนือ นั้น.

๏ เวลา นั้น คน ทั้ง ปวง ยัง เข้า ใจ ว่า, ทวีป อะเมริกา
นั้น, เปน ทวีป อัน เดียว กัน กับ ทวีป อาเซีย, หา รู้ ว่า มี มหาสมุท
ใหญ่ อยู่ ท่า กลาง ทั้ง สอง ทวีป นั้น ไม่.

๏ ใน คฤษ ศักราช ๑๕๑๓ มี คน หนึ่ง ชื่อ บัลโบอะ ชาว เมือง
สเปน, มี ภัก พวก ชาติ สเปน ๑๙๐ คน, แล พวก ชาว ป่า นั้น พัน
คน, เขา ยก ไป ข้าม ทวีป อะเมริกา ที่ แคบ อัน เรียก ว่า อิศมัศ
เดรียน นั้น, เหน ฝั่ง มหาสมุท ชื่อ เพซิฟิก, เขา เก็บ ทอง เพชร
พลอย ต่าง ๆ, แล้ว ก็ กลับ มา. ตั้ง แต่ นั้น คน ทั้ง หลาย จึ่ง เข้า ใจ
ว่า, ประเทษ อะเมริกา เปน ทวีป เอง, มิ ได้ ต่อ แผ่นดิน อะไร อื่น
เลย. คือ เปน ทวีป มี มหาสมุท ลอ้ม รอบ ที เดียว.

๏ ครั้น อยู่ มา สาม บี่ สี่ บี่, มี คน หนึ่ง ชื่อ เมเชลลัน, เขา
แล่น เรือ ลง ไป ตาม ลัดติติว์ด์ ฝ่าย ไต้, เที่ยว ดู ฝั่ง อะเมริกา ข้าง
ไต้ ถึง ลัดติทิว์ด์ ๕๓, แล้ว ก็ แล่น เข้า ไป ที่ อ่าว ทะเล แห่ง หนึ่ง,
ข้าม ฟาก ไป ถึง มหาสมุท เพซิฟีก. แล้ว แล่น ไป ทิษ ตวัน ตก
จน ถึง หมูเกาะ เรียก ว่า ฟิลิพเพียน. ที่ นั้น กปิตัน เมเชลลัน ตาย.
แต่ ต้นหน แล ลูกเรือ แล่น ต่อ ไป ตรง ทิศ ตวัน ตก , จน ถึง
ทวีป อาเซีย. แล้ว เขา แล่น ต่อ ไป โดย ทาง แหลม ใหญ่ ที่ เรียก
ว่า เกบอคุดโฮฬ์ ถึง เมือง สเปน, ใน คฤษ ศักราช ๑๕๒๒. คน
เหล่า นี้ เปน คน ที่ ได้ แล่น รอบ พิภพ นี้, กอ่น คน อื่น ๆ ทั้งปวง.
เขา แล่น ไป ถึง สาม ปี จึ่ง รอบ. แต่ ทุกวัน นี้ แล่น โดย เรือใบ
รอบ ใน หกเดือน ก็ ได้ ง่าย, เปน ทาง ๒๕๐๐๐ ไมล์ คือ ๒๕๐๐
โยชน์.

๏ อนึ่ง ใน คฤษ ศักราช ๑๕๑๗ มี คน หนึ่ง ชื่อ กอโดอา, ชาว
เมือง สเปน, เขา ไป จาก เกาะ คิวบา, ที่ เจ้าเมือง สเปน ตี ได้
เก็บ เอา เปน เมือง ขึ้น. นั้น เขา เที่ยว ไป เสาะ ดู ฝั่ง ทเล เม็คซิโก,
แล้ว ก็ กลับ มา กราบ เรียน เจ้า เมือง คิวบา, แล้ว สรรเสิญ เมือง
เม็คซิโก นัก. เจ้าเมือง คิวบา ชื่อ วิลัศเค็ค, จึ่ง ใช้ เขา ไป แลก
สินค้า ที่ เมือง เม็คซิโก, ได้ กำไร ดี นัก. วิลัศเค็ค จึ่ง อยาก ได้
เมือง เม็คซิโก ให้ อยู่ ใน อำนาจ เมือง สเปน.

๏ ครั้น ถึง คฤษ ศักราช ๑๕๑๘. วิลัศเคศ จึ่ง จัด แจง ให้
คอติศ เปน แม่ ทัพ เรือ, ยก ไป ตี เอา เมือง เม็กซิโก ให้ จง ได้.
ฝ่าย คอติศ ก็ แล่น ไป จาก เมือง คิวบา, ไป ถึง ฝั่ง เมือง เม็กซิโก
ที่ ตำบล เรียก ว่า ซันชิวอัน. แล้ว ก็ ขึ้น จาก เรือ. ฝ่าย ชาว เมือง
นั้น ออก มา ต่อ รบ, สาตราวุธ เขา มี แต่ ธนู น่า ไม้ แล ทวน. ฝ่าย
ทหาร คอติศ, ใส่ เสื้อ เกราะ ถือ กระบี่ มี ปืน ด้วย. ฝ่าย ชาว ป่า นั้น
ต้าน ทาน มิ ได้ ล้ม ตาย เปน อัน มาก, ที่ ยัง ไม่ ตาย ก็ หนี ไป สิ้น.

๏ ฝ่าย คอติศ แม่ ทัพ แล พวก ทหาร, ก็ ลง เรือ แล่น ไป ข้าง
ทิศ เหนือ ตาม ชาย ทเล น่อย หนึ่ง, ถึง ท่า ชื่อ ซันชิวอัน, เดี๋ยว นี้
เขา เรียก ว่า, วีเรครีวส์. ชาว บ้าน นั้น ไม่ อาจ ต่อ รบ กับ คอติศ.
มา ทำ เปน ชอบ กัน กับ คอติศ แม่ ทัพ. ๆ ได้ ยิน ข่าว เขา ฦๅ ว่า,
เจ้าเมือง เม็กซิโก, ที่ ชื่อ มันติ ซูมา นั้น, มี ทรัพย สิ่ง สิน มาก. ฝ่าย
คอติศ แม่ ทัพ, ก็ ตั้ง ใจ ว่า จะ ยก กอง ทัพ บก ตรง ไป เข้า ตี เอา
เมือง เม็กซิโก ให้ จง ได้. แต่ ทาง ที่ จะ ยก ไป นั้น ยาว สอง ร้อย
ไมล์, ทหาร ของ คอติศ, มี อยู่ แต่ ห้า ร้อย คน. เมื่อ กำลัง เดิน ทาง
ไป นั้น, ไม่ มี ผู้ ที่ จะ อาจ ษา มารถ เข้า ต่อ สู้ ได้.

๏ ครั้น ยก ไป ถึง ภู เขา แห่ง หนึ่ง, ซึ่ง มี อยู่ ใกล้ เมือง
เม็กซิโก, แล้ว ภา กัน ขึ้น ไป บน ยอด เขา นั้น, ก็ เหน เปน
บ้าน เมือง งด งาม นัก, มี เรือน, ตึก, แล วัด อัน ใหญ่ สูง รุ่ง เรือง
นัก, ก็ คิด อัศจรรใจ. แต่ แรก เขา หมาย ว่า ชาว เมือง เม็กซิโก,
เปน ของ ชาว ป่า โง่ เหมือน อย่าง คน ที่ กะลำโป, ได้ ภป แต่ แรก.
แต่ ไม่ เหมือน, ด้วย ไม่ เปน เภด ชาว ป่า. เขา เปน คน มี ปัญ
ญา มาก. บ้าน เมือง ภอ ที่ จะ เปรียบ เทียบ กับ เมือง สเปน ได้.
ถึง กระนั้น คอติศ ตั้ง ใจ ว่า, ควร จะ ตี เอา เมือง เม็กซิโก ให้ เปน
เมือง ขึ้น แก่ เมือง สเปน ให้ จง ได้, เพราะ ว่า ชาว เมือง นั้น ไม่
ได้ นับ ถือ บาด หลวง, ควร เรา จะ ตี ให้ เข้า มา, เปน สิษ บาด
หลวง. คำ ที่ คอติศ คิด นั้น เหน ว่า เปน บาป แท้.

๏ เมื่อ คอติศ, ไป ถึง เมือง เม็กซิโก แล้ว, ชาว เมือง ออก
มา ต้อน รับ ก่อน ประมาณ พัน คน, ๆ เหล่า นี้ แต่ง ตัว ใส่ ขน นก
อัน งาม ที่ ศีสะ, แล ใส่ เสื้อ ครุย เปน กอง นำ น่า. มันติซูมา กระ
ษัตร ก็ เสดจ ขี่ คาน หาม มา ภาย หลัง. พระที่นั่ง นั้น แล้ว ไป ด้วย
ทอง คำ แล ขน นก ศรี่ ต่าง ๆ. มันติซูมา กระษัตร ต้อน รับ คอ
ติศ แม่ ทัพ ด้วย เครื่อง ยศ เปน อัน มาก. แล้ว โปรด ให้ ทหาร
ของ คอติศ, เข้า ไป ใน เมือง, ให้ พัก อาไศรย อยู่ ที่ ดี อัน ยิ่ง.
แล้ว จัด แจง ให้ มี เสบียง อาหาร บริบุรณ. แต่ คอติศ แม่ ทัพ เปน
คน อกตัญญู นัก. ๏ ที หลัง จะ มี เรื่อง นี้ ต่อ ไป.

๏ ครั้น อยู่ มา วัน หนึ่ง คอติศ, ให้ ทหาร จับ มันติซูมา กระ
ษัตร ให้ จำ ไว้. อยู่ มา น่อย หนึ่ง มันติซูมา กระษัตร, ถึง แก่ พิรา
ไลย ด้วย ความ โทมนัศ. ฝ่าย เสนา บดี ผู้ใหญ่ มี ความ อาไลย ใน
กระษัตร มันติซูมา นัก. จึ่ง ตั้ง ใจ รบ จับ พวก คอติศ ฆ่า เสีย
หลาย คน. แล้ว ก็ ขับ ไล่ กอง ทัพ พวก คอติศ, ออก ไป เสีย จาก
เมือง. แล เมื่อ กำลัง รบ กัน อยู่ นั้น, ชาว เมือง เม็กซิโก ขึ้น
บน หอ คอย แห่ง หนึ่ง ได้ ที่ ดี นัก, พวก สเปน จะ ไป ทาง ไหน ก็
ยาก, ด้วย ทหาร ฝ่าย เมือง เม็กซิโก เขา มี ช่อง ที่ จะ ยิง ลูก ศร
ลง มา แต่ บน หอ คอย ได้ ถนัด, ถ้า จะ ทิ้ง ก้อน หิน ลง มา ทับ
เอา ฝ่าย ทหาร ชาว สเปน ก็ จะ ตาย โดย ง่าย. อนึ่ง คอติศ แม่ ทัพ
คิด เหน ดัง นั้น, จึ่ง ตั้ง ใจ แขง แรง นัก, ให้ ทหาร ที่ ฝี มือ เข่ม
แขง ของ ตัว อัน เหลือ อยู่ บ้าง เลก น้อย นั้น, ปีน บันได ขึ้น บน
หอ คอย รบ กับ ชาว เมือง เม็กซีโก, ที่ บันได หอ คอย นั้น, รุก ขึ้น
ไป ที่ ชั้น สูง ฆ่า ทหาร เมือง เม็กซิโก, บน หอ คอย นั้น ล้ม ตาย
เปน อัน มาก. เหลือ อยู่ คน หนุ่ม ๆ สอง คน เปน จ้าว นาย. เขา จึ่ง
คิด ว่า, คอติศ ผู้ เดียว เปน คน ที่ นำ เอา ความ อันตราย มา ยัง
เมือง เม็กซิโก, จำ เรา จะ คิด กล อุบาย กระทำ ให้ คอติศ แม่ ทัพ
ถึง แก่ กรรม ให้ จง ได้, แล้ว เมือง เรา จึ่ง จะ รอด ได้. เขา คิด
แล้ว จึ่ง วาง อาวุธ ของ ตัว ลง, แล้ว ข้า ไป หา คอติศ, เหมือน จะ
ษารภาพ. แล้ว เขา ทั้ง สอง พร้อม ใจ กัน จับ คอติศ เข้า ไว้, แล้ว
ลาก ไป ถึง หอ คอย ชั้น บน ด้วย จะ โดด ลง มา จาก ที่ สูง หมาย ว่า
จะ ตาย ทั้ง สาม คน. แต่ คอติศ มี กำลัง มาก, มือ หนึ่ง เหนี่ยว ยึด
ราว ไว้ มั่น. จึ่ง ผลัก สอง นาย นั้น ตก ลง มา ถึง แก่ ความ ตาย,
แต่ คอติศ นั้น หา ตาย ไม่.

๏ ควร ที่ คน ทั้ง ปวง จะ สรรเสิญ คน ทั้ง สอง นั้น เปน อัน มาก,
เพราะ เปน คน มี ความ รัก เมือง ของ ตัว เปน อัน ยิ่ง, มิ ได้ อาไลย
ใน ชีวิตร ของ ตัว เลย.

๏ ถ้า จะ แบ่ง ประเทศ อะเมริกา ทั้ง หมด, ออก เปน ท่อน ๆ
สี่ เหลี่ยม จัตุรัต, เหลี่ยม หนึ่ง วัด ได้ ไมล์ หนึ่ง, ใน ประเทศ
นั้น คง มี เหลี่ยม เปน ท่อน ๆ, โต ด้าน ละ ไมล์, นับ ได้ สอง
ล้าน สอง แสน เก้า หมื่น พัน หนึ่ง กับ ห้า ร้อย สาม สิบ เจ็ด ท่อน
ที่ ยัง เปน ป่า ดง คง มี ท่อน สี่ เหลี่ยม ด้าน ละ ไมล์, นับ ได้ แสน
หนึ่ง กับ เจ็ด หมื่น หก พัน หก ร้อย แปด สิบ สอง ท่อน.

๏ คน ชาว อะเมริกา นี้, นับ ใน คฤศศักราช ๑๘๕๐ ปี, ได้
คน ยี่ สิบ สาม ล้าน กับ แสน หนึ่ง เก้า หมื่น พัน แปด ร้อย เจ็ด สิบ หก
คน. แต่ ทุก วัน นี้ จะ นับ ประมาณ ได้ สาม สิบ ห้า ล้าน คน.

๏ ถ้า จะ คิษ ประเทศ ที่ เปน เมือง ฝรั่งเศศ แท้, เปน สี่
เหลี่ยม จัตุรัต, โดย เหลี่ยม หนึ่ง วัด เปน ไมล์, คง มี เหลี่ยม โต
ด้าน ละ ไมล์ นั้น, นับ ได้ สอง แสน ห้า พัน หก ร้อย เจ็ด สิบ เบ็ด
เหลี่ยม. แล เมือง ที่ ขึ้น ฝรั่งเศศ นับ ได้ สอง แสน ห้า พัน หก ร้อย
ห้าสิบ ห้า เหลี่ยม, ทั้ง เมือง เดิม เมือง ขึ้น หมด ด้วย กัน เปน สี่
แสน กับ สิบเบ็ด พัน สามร้อย ยี่สิบ หก เหลี่ยม.

๏ ชาว เมือง ฝรั่งเศศ แท้ นั้น, นับ เมื่อ คฤษศักราช ๑๘๕๑
ปี นับ ได้ สามสิบ ห้าล้าน เจ็ดแสน แปดหมื่น พัน หกร้อย ยี่สิบ แปด
คน.

๏ แล คน ขึ้น กับ ฝรั่งเศศ ใน ปีนั้น, นับ ได้ สองล้าน เจ็ด
แสน ห้าหมื่น กับ พัน สี่ ร้อย สามสิบ ห้าคน, ทั้ง ชาว ฝรั่งเศศ กับ
คน ที่ ขึ้น ใน ฝรั่งเศศ นั้น, หมด ด้วย กัน สามสิบ แปดล้าน ห้า
แสน สามหมื่น สาม พัน หกสิบ สาม คน.

๏ ถ้า จะ แบ่ง เปน เมือง อังกฤษ แท้, กะไอริลันก์ แล ซะ
คอตลันด์, จะ แบ่ง ออก เปน ท่อน ๆ, สี่ เหลี่ยม แต่ เหลี่ยม ละ
ไมล์ นั้น, คิด เปน แสน หนึ่ง กับ สองหมื่น สองพัน ห้าร้อย ห้าสิบ
เบ็ด ท่อน, แต่ เมือง ที่ ขึ้น อังกฤษ, ก็ โต กว่า เมือง เดิม เปน อัน
มาก, ถ้า จะ แบ่ง เมือง ที่ ขึ้น, แก่ อังกฤษ เปน ท่อน สี่ เหลี่ยม ๆ
ละ ไมล์, คิด เปน สิบหก ล้าน แปด แสน ห้าหมื่น, สองพัน ห้าร้อย
ห้าสิบ ท่อน, คิด หมด ด้วย ทั้ง เมือง ขึ้น เมือง เดิม, เปน สิบห้า
ล้าน เก้าแสน เจ็ดหมื่น ห้าพัน ร้อย ท่อน.

๏ คน อังกฤษ แต่ ใน เมือง เดิม นั้น, มี อิงลันด์ ไอริลันด์,
ซะคอตลันส์, เปน ต้น นับ ใน คฤษศักราช ๑๙๕๑ ปี, นับ คน ได้ คง
ยี่สิบ เจ็ดล้าน เจ็ดแสนสามหมื่น เจ็ดพัน สามร้อย หกสิบ สามคน,
คน ที่ ขึ้น อังกฤษ ใน คฤษศักราช ๑๘๕๑ปี, นับ คน ได้ ร้อย หก
สิบ สาม ล้าน เปน แสน ห้าหมื่น สี่ร้อย เก้าสิบ สามคน. ทั้ง เมือง
ขึ้น แล เมือง เดิม หมด ด้วย กัน, นับ ได้ ร้อย เก้าสิบ ล้าน ห้าแสน
แปดหมื่น เจ็ดพัน แปดร้อย หกสิบ คน.

๏ ไม่ อยาก ได้ เมือง ขึ้น อีก, เพราะ มี เมือง ขึ้น มาก อยู่
แล้ว, เหลือ ที่ จะ รักษา ไว้ ให้ ดี ได้. แต่ ทุก วัน นี้ อังกฤษ เตม
ใจ จะ ปล่อย ให้ เมือง คะนาดา ทั้ง สอง เมือง, ที่ เปน เมือง ขึ้น แก่
อังกฤษ ใน ทวีบ อะเมริกา นั้น, คิด จะ ตั้ง ให้ ไป เปน เมือง เอกะ
เทษ มิ ได้ ขึ้น แก่ ใคร. แล มี ข่าว มา ใหม่ ว่า, เมือง อังกฤษ จะ
โปรฎ เมือง คะนาดา, ให้ เปน ใหญ่ แก่ ตัว ใน ปี นี้ ให้ สำเร็จ จง ได้.

๏ เมือง อังกฤษ มี กำลัง เปน หลายปี มา แล้ว, ภอ ที่ จะ ตี เอา
เมือง พม่า ให้อยู่ ใน อำนารด ของ ตัว ทั้ง หมด ก็ จะ ได้. แต่ มิ ได้
ต้อง ประสงค์ แผ่นดิน เมือง พม่า อีก เลย. แต่ จ้าว เมือง พม่า ขอ
อาไศรย พึ่ง บาระมี เมือง อังกฤษ, เมือง อังกฤษ จึ่ง ได้ รับ เอา เปน
ธุระ, ช่วย ป้อง กันไว้. เมือง พม่า จึ่ง ได้ มี ความ ศุกข จเริญ ขึ้น.

๏ เมือง ฝรั่งเศศ อยู่ เคียง กัน กับ เมือง อังกฤษ, แล
เปน คู่ แข่ง กัน กับ เมือง อังกฤษ. แต่ ฝรั่งเศศ มี เมือง ขึ้น น้อย
กว่า เมือง ขึ้น อังกฤษ นัก. เพราะ เหตุนี้ ฝรั่งเศศ ถึง จะ รบ สู้ กับ อัง
กฤษ ใน มหาสมุท ทั่ว ไป ใน โลกย์ ก็ มิได้. เอมบีรอ จ้าว เมือง ฝรั่ง
เศศ จึ่ง คิด โทมนัศ นัก. ตั้ง ใจ ว่า จะ เที่ยว หา เหตุ ซึ่ง จะ ได้ ช่อง
โอกาษ เพื่อ จะ เอา เมือง ขึ้น เปน ของ ตัว. เจ้าเมือง ฝรั่งเศศ หยาก
จะ ได้ ที่ สำคัญ ขึ้น เปน ของ ตัว, เพื่อ จะ ได้ มี กำลัง เข้ม แขง ขึ้น
ทั่ว โลกย์. อัน เมือง ที่ เปน สำคัญ นั้น เปรียบ เหมือน ลูก กุนแจ,
ถ้า ได้ ลูก กุนแจ แล้ว เมื่อ ใด, ก็ ได้ สม ความ ปราถหนา เมื่อ นั้น.

๏ เหตุ ฉนี้ จ้าว เมือง ฝรั่งเศศ, ครั้น ได้ เหน เมือง เม็กซิโก,
เกิด ศึก ขึ้น ใน เมือง แล มี กำลัง น้อย, แล เหน ว่า เมือง ยูไนติศ
เตศ ที่ อยู่ เคียง กับ เมือง เม็กซิโก นั้น, เกิด ศึก ใหญ่ ขึ้น ใน ยูไน
ติศเตศ ด้วย, แล เมือง ยูไนติศเตศ จะ วาง กาน ยก ทับ ไป ช่วย
เมือง เม็กซิโก มิได้, จ้าว เมือง ฝรั่งเศศ เหน ว่า ได้ ช่อง โอกาษ ที่
จะ ยก ไป ตี เมือง เม็กซิโก, ให้ อยู่ ใน อำนารด ของ ตัว ก็ จะ ได้.
คิด แล้ว ก็ ยก ทับ ข้าม มหาสมุท, ไป ตี เอา เมือง เม็กซิโก ได้ บ้าง
เล็ก น้อย ก่อน. แล คอย หา ช่อง ที่ จะ ตี ต่อ ไป. มิ ช้า ก็ ได้ ช่อง
ไป ตี อีก เปน ครั้ง ที่ สอง ก็ ได้. แล้ว จึ่ง ตี ต่อ ๆ ไป จน ได้ เม็ก
ซิโก อยู่ ใน อำนารด ของ ตัว หมด. นี้ และ จึ่ง ว่า เมือง ที่ สำคัญ
นั้น เปรียบ เหมือน ลูก กุนแจ, ที่ จะ ไข โลกย์ ฝ่าย ทิษ ตวันตก.
ลูก กุนแจ นั้น ก็ อยู่ ใน เงื้อม มือ ฝรั่งเศศ แล้ว. แต่ จ้าว เมือง ฝรั่ง
เศศ หยาก จะ ได้ ลูก กุนแจ ที่ จะ ไข ทั้ง ฝ่าย ทิตย์ ตวัน ออก บ้าง.
จึ่ง คิด เหน ว่า ประเทศ กัมพูชา เปน ที่ สำคัญ, ถ้า เรา ได้ ที่ นั้น มา
อยู่ ใน อำนารด ของ เรา แล้ว, ก็ จะ เปน เหมือน ลูก กุนแจ ไข โลกย์
ฝ่าย ทิศ ตวัน ออก ได้. เหน ว่า เมือง กำภูชา มี กำลัง น้อย, แล
ผู้ ที่ ครอง เมือง มี ปัญา น้อย ดว้ย. ถึง มาทว่า กำปูชา ขึ้น อยู่ ใน
เมือง ไทย ๆ ก็ มี กำลัง น้อย ด้วย. แม้น เรา ทำ อุบาย ให้ กัมพูชา
มา อยู่ ใน อำนารด ของ เรา ได้ แล้ว, เมือง ไทย จะ ต่อ สู้ กับ เรา
ให้ ออก ไป จาก เมือง กัมพูชา ก็ มิ ได้. คิด ดั่ง นี้ แล้ว จึ่ง จัด แจง
ให้ ขุนนาง เข้า มา ทำ ไม้ตรี กัน กับ จ้าว เมือง กัมพูชา. เปนใจ
ความ ว่า, เจ้า เมือง กัมพูชา, ยอม ให้ เจ้า เมือง ฝรั่งเศศ เปน ใหญ่
ที่ ปาก น้ำ มะกง, ที่ เปน แม่น้ำ ใหญ่ ใน เมือง กำพูชา, แม้น เมือง
ใด จะ ไป มา ค้า ขาย ก็ ต้อง ขอ แก่ ฝรั่งเศศ กอ่น. แล เมือง ฝรั่งเศศ
ตั้ง สัญญา ไว้ ว่า, จะ อุปถัมภ์ เมือง กัมพูชา มิ ให้ เสื่อม เสีย ไป ได้.
แต่ เห็น เปน คำอุบาย พ่อ ลวง ให้ จ้าว เมือง กัมพูชา หลง ไหล.

๏ เมื่อ คฤษศักราช ๑๘๕๐ ปี, มีหนังสือ จด หมายเหตุ,
ที่ เขา ตีทุก วัน ๆ นั้น ๒๕๔ ชนิด, เขา ตี ได้ ปี ละ สอง ร้อย สาม
สิบ ห้า ล้าน แสน กับ หมื่น เก้า พัน เก้า ร้อย หกสิบ หก เล่ม, เปน
หนังสือ ที่ ชาว เมือง ได้ ซื้อ ทั้ง นั้น. มี หนังสือ จดหมาย เหตุ เขา
ตี สาม วัน ยก หนึ่ง, มี สอง ร้อย สิบห้า ชนิด, เขา ตี ปี หนึ่ง สิบ
เอ็ด ล้าน แปด แสน สิบเอ็ด พัน กับ ร้อย สี่สิบ เล่ม, เปน หนังสือ
ขาย ทั้ง นั้น. มี อีก อย่าง หนึ่ง เขา ตี เจด วัน สอง หน, เปน สาม
สิบ เอ็ด ชนิด, เขา ตี ปี ละ ห้า ล้าน ห้า แสน หก หมื่น ห้า พัน ร้อย
เจด สิบ หก เล่ม, ขาย ทั้ง นั้น. มี อีก อย่าง หนึ่ง เขา ตี เจด วัน
ยก หนึ่ง, มี พัน เก้า ร้อย สอง ชนิด, เขา ตี ปี ละ ร้อย ห้า สิบ สาม
ล้าน แสน หนึ่ง กับ ยี่สิบ พัน เจด ร้อย แปด เล่ม. มี อีก อย่าง
หนึ่ง เขา ตี เดือน ละ สอง ยก, เปน เก้าสิบ ห้า ชนิด, เขา
ตี ปี ละสิบเอ็ด ล้าน เจด แสน สาม พัน สี่ ร้อย แปด สิบ เล่ม. มี
อีก อย่าง หนึ่ง เขา ตี เดือน ละ ยก เปน ร้อย ชนิด, ตี ปี ละ แปด
ล้าน แปด แสน แปด หมื่น เจด พัน แปด ร้อย แปดสิบ เล่ม. มี
อีก อย่าง หนึ่ง ตี สามเดือน ยก หนึ่ง, สิบ เก้า ชนิด เปน เล่ม ใหญ่,
เขา ตี ปี ละ แสน สาม พัน ห้า ร้อย เล่ม. หนังสือ จดหมาย เหตุ ที่
ว่า มา นี้ ศริ เข้า กัน เปน สี่ ร้อย ยี่สิบ หก ล้าน สี่แสน เก้า พัน เก้า
ร้อย เจด สิบ แปด เล่ม. หนังสือ เหล่า นี้ เปน หนังสือ ใหญ่ ทั้ง
นั้น, บาง ที่ใบ หนึ่ง ยาว สี่ ฟุต, กว้าง สาม ฟุต. ใบ เดียว พับ
ได้ แปด น่า, ครั้น ครบ ปี แล้ว ก็ ผูก เปน เล่ม ใหญ่. แล นอก
บาญชีที่ ว่า มา นี้ มี หนังสือ จดหมายเหตุ เลก ๆ, ใน เมือง อเมริกา
มาก มาย. แต่ บาญชี นี้ ได้ คิด เมื่อ สิบห้า ปี มา แล้ว. ตั้ง แต่
นั้น มา คง จะ มี หนังสือ จด หมาย เหตุ ทวี มาก ขึ้น กว่า นั้น นัก. เปน
หนังสือ ชาว เมือง ซื้อ ทั้ง นั้น.

๏ มี กำปั่น รบ ของ เมือง ยุในติศเศศ, เปน หกร้อย เจ็ด สิบ
เบ็ด ลำ, บันทุก ของ หมด ด้วย กัน, ศริ เปน ห้าแสน สิบ หมื่น
สามร้อย เก้าสิบ หก ตอน. มี ปืน ใหญ่ สี่พัน หกร้อย สิบ บอก, มี
ทหาร สำรับ เรือ รบ ห้าสิบ หมื่น คน.

๏ อนึ่ง ทหาร บก นับ ได้ แปดแสน ห้าสิบ พันคน. อนึ่ง เงิน
ค่า สร่อย อากอร ทั้ง ปวง เก็บ ได้ เมื่อ ปีชวด นั้น, เปน สองร้อย
หกสิบ ล้าน หกแสน สาม สิบ สองพัน เจ็ดร้อย สิบห้า เหรียน.

๏ ได้ ยิน ข่าว มา ว่า ไข้ ลง ราก ที่ เมือง สิงคโปร์ หาย แล้ว.
ข่าว ว่า ไข้ อย่าง อื่น เกิด ขึ้น ที่ เมือง สิงคโปร์ เปน เร็ว นั้น, เหน
จะ ไม่ จริง. เพราะ หนังสือ จดหมาย เหตุ ที่ เมือง สิงคโปร์, หา
ได้ กล่าว ด้วย โรค เช่น นั้น ไม้.

๏ มี ข่าว มา ว่า, เสนา บดี ที่ เมือง กวางตุ้ง, ได้ สั่ง ให้ นาย
ห้าง ที่ ได้ สะสม เข้า ไว้ มิ ได้ จำหน่าย นั้น, ก็ เร่ง ให้ จำหน่าย เสีย.
เขา ก็ ขาย เข้า, ๆ ก็ ถูก ลง กว่า แต่ ก่อน เปน หาบ ละยี่สิบ เซ็นต์.

๏ อนึ่ง ใน เมือง นี้ มี ข่าว มา ว่า, ได้ ภบ ช้าง เผือก ใหม่ อยู่
ใน ป่า ฝ่าย ทิศ ตวัน ออก นั้น, เขา ได้ ล้อม เข้า ไว้ แล้ว. สมเดจ์
เจ้า ฟ้า มหา มาลา, แล เจ้าพระยา พระคลัง, ได้ ไป จัดแจง เพื่อ
จะ จับ ตัว ไว้.

๏ อนึ่ง พระเจ้า น้อง ยา เธอ กรมหลวงวงษาทิราชสนิท, ทรง
พระประชวน พระยอด, น่า กลัว จะ เปน อัน ตราย, แต่ บัด เดี๋ยว
นี้ พระอาการ นั้น ค่อย ธุเลา, เปน คง จะ หาย.

๏ อนึ่ง มี กำปั่น รบ, ของ ฝรั่งเศศ, มา ถึง เมื่อ ณวัน เสาร์
เดือน ห้า ขึ้น สิบสาม ค่ำ, ชื่อ ไมเตรล์, ถือ อำนาท เจ้า เมือง ฝรั่ง
เศศ, มา เพื่อ จะ ให้ เมือง ไทย เลิก หนังสือ สัญา, ที่ เมือง ไทย ได้
ทำ ไว้ แก่ เมือง กัมพูชา แต่ ณปี ชวด นั้น, ให้ จง ได้.

๏ หนังสือสำแดงการ

๏ ตั้ง แต่ นี้ ไป จะ ไม่ ให้ ติด อยู่ กับ หนังสือ จด หมาย เหตุ,
ที่ เปน ภาษา อังกฤษ นั้น ต่อ ไป. แต่ จะ ให้ ตี ต่างหาก, เปน สอง
ใบ สี่ น่า เต็ม ๆ เปน อย่าง ฉบับ ที่ มี อยู่ แล้ว. แล หนังสือ นั้น,
จะ จุ ความ ที่ ว่า ดว้ย การ บ้าน เมือง, แล ความ ที่ รู้ รอบ ตาม
หนังสือ, แล ศิลประสาตร วิชา การ ต่าง ๆ, แล การ พ่อ ค้า, แล
ข่าว ที่ บังเกิด ใน เมือง นี้, แล เมือง ที่ ล้อม รอบ. แล จะ คัด เอา
ข่าว จาก หนังสือ จด หมาย เหตุ, ที่ มี มา แต่ เมือง จีน, เมือง บัด
เตเวีย, เมือง สิงกะโปร์, เมือง ปีแนง, เมือง พม่า, เมือง บัง
กะล่า, เมือง ลังกา, เมือง บำไบ, ประเทศ ยุรบ, แล ประเทศ อเม
ริกัน. จะ คัด เอา ข้อ ความ ออก จาก หนังสือ จด หมายเหตุ เหล่า นั้น,
ซึ่ง จะ เปน ประโยชน์ แก่ ผู้ ใด ๆ ที่ อ่าน. เจ้า ของ บางกอก รีคอ
เดอ, จะ เอา ใจ ใส่, เพื่อ จะ ได้ ให้ หนังสือ จด หมายเหตุ นั้น, เปน
ของ ดี ยั่ง ยืน มั่น คง, เปน ของ ที่ ควร ชาว ประเทศ สยาม จะ
อ่าน, ได้ ชว่ย ให้ จำเริญ ดี.

๏ หนังสือ จด หมายเหตุ นี้, เปรียบ เหมือน คน เที่ยว ไป ทั่ว
โลกย์, เพื่อ จะ ได้ หา เหตุ ต่าง ๆ เปน สำ, คัญ แล้ว ก็ กลับ มา เล่า
เหตุ การ ให้ คน ทั้งปวง ฟัง. ถ้า คน เหล่า นั้น จะ มา แต่ ประเทศ
อเมริกัน บ้าง, ประเทศ ยุโรบ บ้าง, เมือง บังกะลา บ้าง, เมือง พม่า
บ้าง, เมือง จีน บ้าง, เมือง ชวา บ้าง, เมือง สิงกะโปร์ บ้าง, เมือง
ปีแนง บ้าง, แล เมือง อื่น ๆ หลาย แห่ง นั้น, ท่าน ผู้ อ่าน นี้ จะ มิ
ชอบ ใจ ฟัง เขา บอก ข่าว เดือน ละ สอง หน ฤๅ. จะ คิด เสีย ดาย
เงิน ค่า จ้าง ที่ จะ ให้ เขา ปี ละ ห้า บาท, ฤๅ แปด บาท นั้น ได้ ฤๅ.
ฝ่าย หนังสือ จด หมาย เหตุ ที่ เรียก ว่า, บางกอก รีคอเดอ นี้, จะ มา
บอก ข่าว แก่ ท่าน ทั้งหลาย เดือน ละสอง ครั้ง, จะ บอก เปน ภาษา
ไทย, ให้ ตัว ท่าน ฟัง ข่าว ต่าง ๆ, ที่ ได้ นำ เอา มา แต่ ทั่ว โลกย์.
หนังสือ บางกอก รีคอเดอ นี้, ได้ เก็บ เหตุ มา แต่ หลาย แห่ง หลาย
ตำบล เช่น ว่า มา นี้, เพราะ มี หนังสือ บอก ข่าว มา แต่ ที่ เหล่า
นั้น, มา ถึง เจ้า ของ บางกอก รีคอเดอ, ๆ จึง ได้ แปล ออก จาก
ภาษา อังกฤษ, เปน ภาษา ไทย. ตาม ที่ ได้ เหน ว่า, จะ เปน ประ
โยชน์ แก่ พวก ไทย.

๏ อนึ่ง ชาว ประเทศ อเมริกัน, แล ประเทศ ยุโรบ นั้น, เขา
ได้ อาไศรย หนังสือ จด หมายเหตุ มั่น คง, เพื่อ ประสง จะได้ความ
รู้ ต่าง ๆ. เขาเข้าใจ ว่า, ถ้า ไม่ ได้ อ่าน หนังสือ จด หมายเหตุ
ต่าง ๆ แล้ว, ก็ ดู เหมือน เปน คน หา ปัญญา มิ ได้, เปน น่า อาย
แก่ คน ทั้งปวง นัก. เพราะ เหตุ ชะนี้, ชาว อเมริกัน จึ่ง ได้ ซื้อ
หนังสือ จด หมาย เหตุ โดย มาก, จะ หา ผู้ใหญ่ ใด ๆ ที่ มิ ได้ ซื้อ
หนังสือ จด หมายเหตุ บ้าง นั้น ก็ หา ยาก นัก. ลาง ครอบ ครัว หนึ่ง,
ซื้อ เจ็ดวัน ฉบับ หนึ่ง, ลาง ที่ สอง ฉบับ, สาม ฉบับ, เจ็ด ฉบับ
ก็ มี. ด้วย เขา เข้าใจ ว่า, อัน หนังสือ จด หมาย เหตุนี้, เปรียบ
เหมือน กล้อง สอ่ง, สำหรับ จะ ชว่ย ตา ให้ เหน ใก้ล แล ไกล ได้.
ถ้า หา มี กล้อง สร่อง อย่าง นี้ ไม่, ดุจ หนึ่ง ตาบอด มิ ได้ เหน เลย.

๏ ราคา หนังสือ บางกอก รีคอเดอ

๏ เมื่อ จะ ขาย ได้ แต่ น้อย เพียง สอง รอ้ย, สามรอ้ย เล่ม,
คือ เล่ม ละ ๒๖ ใบ, ตี เดือน ละสอง ใบ นั้น, ต้อง ขาย เปน เล่ม
ละ ห้าบาท, คือ ปี หนึ่ง ห้าบาท. ถ้า แม้น ได้ เรี่ยราย ชื่อ คน ที่ จะ
ซื้อ เพียง พัน คน, เปน พัน เล่ม เมื่อไร, เจ้า ของ บางกอก รีคอ
เดอ, จะ ลด ราคา ลง ถึง เล่ม ละ สอง บาท เมื่อ นั้น. ถ้า ได้ ชื่อ
สอง พัน คน ที่ จะ ซื้อ, จะ ลด ราคา ลง ถึง เล่ม ละ หก สลึง. เพราะ
การ ที่ ตี พิมพ์ นอ้ย เล่ม นั้น, ก็ ป่วย การ ลง ทุน เสีย เงิน ค่า จ้าง
มาก, แทบ จะ เหมือน กับ ตี พิมพ์ มาก เล่ม เหมือน กัน.

๏ อนึ่ง เมื่อ กำลัง ขาย ได้ นอ้ย, ถ้า ผู้ ใด จะ เอา แต่ ใบ หนึ่ง
สอง ใบ นั้น, จะตอ้ง ขาย ใบ ละ สลึง เฟือง.

๏ อนึ่ง ถ้า ผู้ ใด จะ ชว่ย เสาะหา คน ที่ จะซื้อ บางกอก รีคอเดอ
จด หมายเหตุ นี้, ได้ ห้า คน มา ลง ชื่อ เข้า เมื่อไร, ผู้ เข้า ของ
หนังสือ บางกอก รีคอเดอ คือ จด หมาย เหตุ นั้น, จะ ให้ เปน รางวัน
แก่ ผู้ ที่ ได้ หา ชื่อ คน นั้น เล่ม หนึ่ง คือ ๒๖ ใบ.

๏ อนึ่ง ถ้า ผู้ ซื้อ เปน คน อยู่ ใน กรุงเทพ ฯ, ข้าพเจ้า จะ
ฝาก จด หมาย เหตุ ให้ เขา เดือน ละ สอง หน. ถ้า เปน คน อยู่ นอก
กรุงเทพ ฯ, บาง ที่ จะ ฝาก ไป ถึง เขา ก็ ได้, บาง ที่ ไม่ ได้, ตอ้ง
ให้ เขา ใช้ บ่าว มา เอา เอง ที่ โรงพิมพ์ ฯ ของ ข้าพเจ้า อยู่ ริม ปอ้ม
ปาก คลอง บาง กอก ใหญ่ หลัง วัง กรมหลวง วง ษา.

๏ อนึ่ง เจ้า ของ หนังสือ จด หมาย เหตุ บางกอกรีคอเดอ นั้น,
ชื่อ ว่า, ดี บี บรัดเล ๑, เอน เอ แมคดันส์ ๑.