เรื่อง อเมริกา

๏ เรื่อง อะเมริกา เดิม ต่อ ที่ มี ใน น่า ๑๕ หนังสือ จดหมายเหตุนี้.

๏ ฝ่าย คอติศ แม่ทับ กับ ทหาร ที่ เหลือ ตาย บ้าง เล็ก น้อย
นั้น, ก็ ภา กัน อพยพ หนี จาก เมือง เมกซีโก, ใน เพลา กลาง
คืน, เขา จำ เปน ต้อง ไป ตาม ตพาน ข้าม บึง ใหญ่. ฝ่าย พวก
ทหาร เม็กซีโก, ก็ ออก มา ก้าว สกัด ฟัน แทง, ฝ่าย ทหาร พวก
คอติศ ต้าน ทาน มิ ได้ ต้อง อาวุธ ล้ม ตาย เปน อัน มาก, ที่ ต้อง
จับ ไป เปน ฉะเลย ก็ หลาย คน, ที่ หนี ไป ได้ ก็ มี บ้าง. แต่ คอ
ติศ แม่ทับ นั้น หนี ด้น ไป ตาม หุบ เขา หน่อย หนึ่ง, ก็ ภบ พวก
ทหาร เม็กซีโก ตั้ง สกัด อยู่ เปน กอง ใหญ่, จะ หลบ หลีก ไป ก็
ไม่ พ้น. คอติศ นั้น ตั้งใจ แขง แรง ว่า, จะ ฟัน แหก ออก ไป ที่
ตรง น่า นั้น, จึง สั่ง พวก ทหาร ว่า, พวก เรา จง ฟัน แหก ออก ไป
ทาง นี้ ให้ จง ได้. เขา ก็ พร้อม ใจ กัน เขา ฟัน พวก ทหาร เม็กซิ
โก ล้ม ตาย เปน อัน มาก, แต่ ทหาร คอติศ มี น้อย แทบ จะ ยอม
แพ้ เขา แล้ว. ภอ คอติศ เหน แม่ทับ ฝ่าย เม็กซีโก ยก เข้า มา
ใกล้, ถือ ธง ใหญ่ นำ หน้า มา ด้วย. จึง นึก ว่า, ถ้า เรา ชิง เอา ธง
นี้ ได้, คง จะ มี ไชย ชำนะ เปน แท้. จึง สั่ง ทหาร ให้ ตรง เข้า ไป
ฟัน แม่ทับ เม็กซีโก, ชิง เอา ธง ให้ จง ได้. พวก ทหาร ก็ ตรง
ฟัน แหก เข้า ไป จน ถึง แม่ทับ ก็ ชิง เอา ธง ได้. ฝ่าย ทหาร เม็ก
ซีโก เหน ดั่ง นั้น ก็ เสีย ใจ, ทิ้ง อาวุธ หนี ไป หมด, ไม่ อาจ จะ สะ
กัด ตี คอติศ อีก. ฝ่าย คอติศ ก็ กลับ ไป เมือง คิวบา, แล้ว บำรุง
ทแกล้ว ทหาร ให้ มี กำลัง อยู่ สัก ปี หนึ่ง. แล้ว จึง ภา กัน ยก ไป ตี
เมือง เม็กซีโก เปน ครั้ง ที่ สอง. ให้ พวก ทหาร ล้อม เมือง ไว้
รอบ ไม่ ให้ ผู้ คน เข้า ออก หา กิน ได้. จน ถึง ๗๕ วัน แล้ว. ฝ่าย
ชาว เมือง เม็กซีโก ขัด สน นัก, เหน จะ ต้าน ทาน มิ ได้, ก็ ยอม
แพ้ แก่ คอติศ.

๏ ตั้ง แต่ นั้น มา เมือง เม็กซีโก ก็ กลับ เปน เมือง ขึ้น แก่
เมือง สเปน, ประมาณ ได้ ๓๐๐ ปี มา แล้ว. ชาว เมือง เดิม นั้น
ก็ เสื่อม ลง ๆ, กลับ เปน บ่าว พวก เมือง ซเปน, พวก ชาว
เมือง ซเปน นั้น, ก็ เจริญ มาก ทวี ขึ้น, ชาว เม็กซีโก เดิม
นั้น, ก็ เสื่อม ถอย น้อย ลง ๆ. นับ แต่ ปี ฉลู ศัปตศก ถอย หลัง
ไป ได้ ประมาณ ๔๐ ปี แล้ว, เมือง เม็กซีโก ก็ กลับ ตั้ง แขง
เมือง มิ ได้ ขึ้น แก่ เมือง ซเปน. ไพร่ พล ทั้ง ปวง พร้อม ใจ กัน
ตั้ง คน ๆ หนึ่ง ขึ้น เปน จ้าว เมือง เรียก ว่า เปรศซีเดนท์, ให้
เปน จ้าว แผ่น ดิน รักษา ราษฎร อยู่ ๔, ๖, ปี. แล้ว ประชุม กัน
ปฤกษา เลือก ตั้ง ผู้ อื่น ต่อ ไป. เขา เอา ธรรมเนียม คล้าย ๆ กัน
กับ ยุไนติศเทษ. จึ่ง เรียก เมือง เม็กซิโก ว่า เมือง รีปอบลิก,
แต่ เมือง เม็กซิโก นั้น, หา ใคร่ จะ เปน ศุข ไม่, มัก เกิด ความ
วุ่น วาย บ่อย ๆ.

๏ ครั้น อยู่ มา ชาว เมือง เม็กซีโก มี ความ ขัด สน ลง, ไป
ยืม เงิน นาย ห้าง ฝรั่งเศศ แล อังกฤษ มา ใช้ หลาย ห้าง, ได้ ไป
ยืม มา ใช้ หลาย ครั้ง หลาย หน, จน เงิน นั้น มาก ขึ้น ถึง สอง
ล้าน เหรียน เศศ. ฝ่าย นาย ห้าง ฝรั่งเศศ, แล อังกฤษ ไป ทวง เงิน
นั้น หลาย ครั้ง หลาย หน ก็ ไม่ ได้. ครั้น อังกฤษ ให้ ราชทูต ไป
เจรจา ความ เมือง เปน หลาย ประการ, เจ้า เมือง เม็กซิโก ก็ มิ
ได้ ต้อน รับ ราชทูต โดย ดี ตาม ปรกติ. เจ้า เมือง อังกฤษ จึ่ง มี
ความ แค้น แก่ เมือง เม็กซิโก. อนึ่ง เจ้า เมือง ซเปน กล่าว ติ
โทษ เจ้า เมือง เม็กซีโก ว่า, เจ้า เมือง เม็กซีโก ฆ่า ชาว ซเปน
เสีย บ้าง ได้ ขับ ไล่ ราชทูต เมือง ซเปน เสีย ด้วย.

๏ เพราะ เหตุ ที่ ว่า มา นี้ เจ้า เมือง ฝรั่งเศศ, แล เมือง อัง
กฤษ, แล เมือง ซเปน, ทั้ง ๓ เมือง นี้, จึ่ง เข้า ด้วย กัน ตั้ง เปน
ไม้ตรี กัน, เมื่อ จุลศักราช ๑๒๒๓ เดือน ๑๑ ขึ้น ๑๓ ค่ำ ว่า จะ
ยก ทับ เรือ ระดม พร้อม กัน ทั้ง ๓ เมือง, ไป ตี เอา หัว เมือง อัน
เปน สำคัญ ที่ แถบ ชาย ทะเล, ของ เมือง เม็กซีโก. ทั้ง ๓ เมือง
นั้น สัญา ซึ่ง กัน แล กัน ว่า, จะ ไม่ ชิง เอา เขต แดน เมือง เม็กซิ
โก, แห่ง ใด แห่ง หนึ่ง ที เดียว ดอก, จะ ตี จับ ไว้ แต่ ภอ ให้ เจ้า
เมือง เม็กซีโก ถ่าย โทษ ต่าง ๆ นั้น ให้ จง ได้. แล ได้ สัญญา กัน
ว่า จะ ไม่ ทำ อะไร ที่ จะ ให้ เมือง เม็กซีโก นั้น, ผลัด ธรรมเนียม
เลือก เปรศซิเตน เปน เจ้า เมือง ดอก.

๏ ครั้น ถึง จุลศักราช ๑๒๒๓ เดือน อ้าย ขึ้น ๑๕ ค่ำ, ใน ปี
นั้น เรือ รบ กอง ทัพ ทั้ง สาม เมือง นั้น, ก็ ยก ไป ถึง พร้อม กัน
ที่ ชาย ทแล, เมือง เม็กซีโก. กำปั่น รบ ฝรั่งเศส ๑๔ ลำ มี ปืน
ใหญ่ ๓๑๔ บอบ, ทหาร รบ สำหรับ เรือ ๔๐๐๐ คน, คน ทหาร บก
๓๐๐๐ คน. กำปั่น รบ เมือง ซเปน ๑๓ ลำ มี ปืน ใหญ่ ๔๖๑
บอก, ทหาร รบ สำรับ เรือ ๕๐๐๐ คน ทหาร บก ๖๐๐๐ คน. แต่
กำปั่น รบ ฝ่าย อังกฤษ นั้น หา แจ้ง ไม่ ว่า จะ มี สัก กี่ ลำ. แต่ ได้
สัญญา กัน ไว้ ว่า, ถ้า จะ ต้อง การ, จะ ให้ มี กำปั่น รบ มา ช่วย
๓๕ ลำ, ปืน ใหญ่ ๑๐๐๐ บอก, ทหาร รบ สำรับ เรือ ๑๐๐๐๐ คน.

๏ ทั้ง สาม เมือง นี้ พร้อม ใจ กัน, ระดม ตี เมือง เม็กซิโก
ได้ แต่ แรก นั้น โดย ง่าย. ครั้น มา ภาย หลัง สัก ๒, ๓, เดือน
ทั้ง สาม เมือง นั้น, บังเกิด ความ วิวาท ขุ่น เคือง กัน ขึ้น, เพราะ
ฝรั่งเศศ ไม่ ทำ ตาม สัญญา ซึ่ง กัน แล กัน. ฝ่าย เมือง อังกฤษ
แล เมือง ซเปน นั้น, ก็ เลิก กอง ทับ ไป เสีย มิ ได้ ทำ สงคราม
ต่อ ไป, ละ ให้ แต่ ฝรั่งเศศ ทำ ต่อ ไป, ตาม แต่ สติ ปัญา จะ ทำ
ไป ได้.

๏ เหตุ ดัง นี้ ตั้ง แต่ นั้น มา ฝรั่งเศศ, จึง ทำ ศึก แก่ เมือง
เม็กซีโก ได้ โดย ยาก. แต่ ทว่า ได้ ไชย ชำนะ ตี รุก เข้า ไป จน ถึง
เมือง หลวง. แล้ว ตี เมือง หลวง ได้, ให้ ตั้ง อยู่ ใน อำนาท ฝรั่ง
เศศ ด้วย, แล้ว จัด คน ผู้ หนึ่ง ใน ประเทษ ยุรบ ชื่อ แมกซีมิล
ญัญ เปน เชื้อ เจ้า, ตั้ง ให้ เปน ที่ เอ็มปิรอ ที่ เมือง เม็กซีโก นั้น.

คำ สัญญา ใหม่

๏ ความ ยอม ข้อ สัญญา, พร้อม ดว้ย ท่าน เจ้า พระยา ศรี
สุริยวงษ ที่ สมุห พระกลาโหม เปร์อนิแอร์มินิศเตอ, โดย พระนาม
ของ พระบาท สมเดจ์ พระเจ้า กรุง สยาม ฝ่าย หนึ่ง, แล มองซิเออ
โอบาเรศ กงสุล ฝรั่งเศศ อฟฟิเซีอเดอเลิยออนคอนเนอร์, โดย พระ
นาม แห่ง สมเดจ์ พระเจ้า นาโปเลออน เอมปีรอเดอ ฝรั่งเศศ ฝ่าย หนึ่ง,
ดว้ย คอแวนแมน กรุง สยาม ฝ่าย หนึ่ง, กับ คอแวนแมน ฝรั่งเศศ
ฝ่าย หนึ่ง. มี ใจ พร้อม กัน ตก ลง ได้ ตัดสิน ให้ สำเร็จ ความ เมือง

เขมร เปน อย่าง ไร, เพราะ มี หนังสือ สัญญา ฝรั่งเศศ, ซึ่ง ได้ ทำ
แล้ว เมื่อ ณวัน ที่ ยี่สิบ เจ็ด, เตือน อาซัก บี่ กอ่น ๑๒๒๕. ฝรั่ง
เศศ คือ วัน ๑๑ ออคุสต์ ๑๘๖๓. อนึ่ง ตั้ง แต่ นี้ สืบ ไป, คอแวน
แมน ทั้ง สอง ฝ่าย, มี ใจ จะ หลีก เสีย ให้ พ้น ทุกข์ ความ ที่ เปน
อันตราย ได้ แก่ ทาง พระ ราช ไมตรี ทั้ง สอง ฝ่าย. เพราะ ข้อ นี้
คอแวนแมน ทั้ง สอง ฝ่าย, ยอม พร้อม กัน ได้ ตัดสิน ข้อ สัญญา,
ซึ่ง มี อยู่ ๗ ข้อ ใน ข้าง น่า นี้.

๏ ข้อ ๑ ว่า, พระบาท สมเดจ์ พระเจ้า กรุง สยาม, จะ ยอม
รับ โดย จะ แจ้ง ความ ปอ้ง กัน, ซึ่ง สมเด็จ พระเจ้า เอมปีรอ ฝรั่ง
เศศ ได้ ปอ้ง กัน เมือง เขมร.

๏ ข้อ ๒ ว่า, หนังสือ สัญญา ซึ่ง กรุง เทพ มหานคร กับ กรุง
เขมร ได้ ทำ ไว้, เมื่อ เดือน เดเซมเบอร์ ๑๘๖๓, หนังสือ สัญญา
นั้น ใช้ ไม่ ได้, ตอ้ง ถือ ว่า เปน โอกาศ. ฝ่าย ไทย จะ ใช้ ข้อ ใด ข้อ
หนึ่ง ใน หนังสือ สัญญา นั้น ต่อ ๆ ไป ไม่ ได้.

๏ ข้อ ๓ ว่า, สมเด็จ พระเจ้า เอมปีรอ ฝรั่งเศศ, มี น้ำ ใจ ให้
เมือง เขมร อยู่ เปน สิทธิ แก่ ตัว ไม่ ขึ้น อยู่ แก่ ผู้ ใด. เพราะ ดัง
นั้น สมเด์จ พระเจ้า เอมปีรอ ฝรั่งเศศ, ได้ สัญญา จะ ไม่ เอา ที่
เมือง เขมร ให้ เพิ่ม เติม แก่ หัว เมือง ญวน, ซึ่ง เปน ของ ฝรั่งเศศ.

๏ ข้อ ๔ ว่า, เขตร แดน เมือง บัตบอง, เมือง นคร เสียม
ราบ, และ เมือง ลาว ของ ไทย, ซึ่ง ติด ต่อ เขตร แดน เขมร, ฝรั่ง
เศศ ยอม รับ ให้ คง อยู่ ตาม ที่ ซึ่ง ได้ สังเกต กัน ใน กาล นี้, พวก
เขมร ก็ ไม่ ล่วง เข้า มา เบียด เบียน ใน เขตร แดน ของ ไทย, ฯ
ก็ ไม่ ล่วง เบียด เบียน เขตร แดน เขมร. เขตร แดน ที่ ต่อ กัน
นั้น, ไทย และ เขมร จะ จัด ขุนนาง ไป ปัก ปัน เขตร แดน กัน
ตาม ที่ กำหนด สำคัญ ใน กาล นี้. ขุนนาง ฝรั่งเศศ ต้อง ไป เปน
พญาณ พร้อม กัน ดว้ย.

๏ ข้อ ๕ ว่า, เมือง เขมร ตอ้ง อยู่ เปน สิทธิ แก่ ตัว ไม่ ขึ้น
แก่ ผู้ ใด, ตอ้ง อยู่ เปน เมือง กลาง, ฝรั่งเศศ ฝ่าย หนึ่ง, แล ไทย
ฝ่าย หนึ่ง,. แต่ ว่า เพราะ เหตุ ว่า ธรรมเนียม กอ่น ๆ พระเจ้า กรุง
เขมร ตอ้ง ใช้ เจ้า พนักงาน มา คำนับ สมเด์จ พระเจ้า กรุง สยาม,
และ ตอ้ง ใช้ เจ้า พนักงาน มา คำนับ สมเดจ์ พระเจ้า เอมปีรอ ฝรั่ง
เศศ เวลา หนึ่ง ดว้ย. การ มา คำนับ นั้น ตอ้ง รู้ จะ แจ้ง ว่า เปน
การ นับ ถือ เท่า นั้น, ไม่ เปน อัน ตราย ประการ ใด ประการ หนึ่ง
กับ ความ เปน สิทธิ แก่ ตัว. ถ้า พระเจ้า กรุง เขมร ส่ง บรรณา
การ เหมือน ตาม เคย มา แต่ กอ่น ๆ, ไทย กับ เขมร จะ ไป มา หา
กัน โดย ทาง ไมตรี, ฝรั่งเศศ ก็ ไม่ ห้าม ปราม.

๏ ข้อ ๖ ว่า, เจ้า เขมร เคย เข้า มา อาไศรย อยู่ ณเมือง ไทย,
คอแวนแมน ฝรั่งเศศ ไม่ ขัด ขวาง, ซึ่ง เจ้า เขมร จะ เข้า มา อยู่
เมือง ไทย ต่อ ไป. ถ้า เจ้า เขมร จะ ไป อยู่ ใน ที่ ของ ฝรั่งเศศ,
คอแวนแมน ไทย ก็ ไม่ ขัด ขวาง ห้าม ปราม.

๏ ข้อ ๗ ว่า, คอแวนแมน ฝรั่งเศศ รับ ให้ เขมร ประพฤดิ ตาม
ข้อ สัญญา, ซึ่ง ว่า มา นั้น จง ทุก ประการ. ได้ เขียน เปน อักษร
ไทย, อักษร ฝรั่งเศศ, ข้อ ความ ตอ้ง กัน เอา เปน แน่ ได.

๏ หนังสือ สัญญา นี้, ได้ ลง ชื่อ ประทับ ตรา ทั้ง สอง ฝ่าย ที่
กรุง เทพ มหานคร, เมื่อ ณวัน สุกร์ เดือน ห้า แรม สี่ ค่ำ ปี ฉลู
สัปตศก, ศักราช ๑๒๒๗ ตรง กัน กับ วัน ที่ ๑๔ เดือน เอปริล์,
คฤศ ศักราช ๑๘๖๕.

๏ เมื่อ ลง มือ ประทับ ตรา หนังสือ สัญญา นี้ ณวัน เดือน ห้า
แรม สาม ค่ำ ปี ฉลู สัปตศก, ที่ จวน เจ้า พระยา พระกลาโหม.
หนังสือ จด หมาย เหตุ ชื่อ สยาม ไตม์, ได้ บอก ว่า, กับปิตัน แล
นาย รอง กับปิตัน หลาย คน ที่ เรือ รบ ฝรั่งเศศ นั้น, ได้ ขึ้น มา ที่
จวน เจ้า พระยา พระกลาโหม, เพื่อ จะ ดู การ ประทับ ตรา คำ สัญญา
ใหม่ นั้น แล จะ เปน พยาน ด้วย. แต่ หนังสือ บอก ความ นั้น, หา
ถูก ไม่. กับปิตัน แล นาย รอง กับปิตัน เรือ รบ นั้น ไม่ ได้ ขึ้น
มา ดู ดอก, มี แต่ กงสุล ฝรั่งเศศ ผู้ ล่าม ฝรั่งเศศ แล เสมียน
เจ้า พระยา พระกะลา โหม กับ ตัว ท่าน.

คำ สัญญา ด้วย สุรากร

๏ หนังสือ สัญา, กงสุล ฝรั่งเศศ กับ หลวง บริบูรณ สุรา
กร กรุง เทพ. ฯ

๏ ข้อ ที่ ๑ ว่า, เล่า ฝรั่งเศศ ขาย ได้ ไม่ มี คัด ขวาง อะไร, คน
ที่ รับ พนักงาน ขาย นั้น, อากร สุรา ไม่ ห้าม ปราม ต้อง ให้ ขาย ตาม
อำเภอ ใจ.

๏ ข้อ ที่ ๒ ว่า, เมื่อ มี กำปั่น ลำ หนึ่ง เข้า มา ถึง กรุง เทพ. ฯ
แล กำปั่น ลำ นั้น, มี เล่า สำรับ นาย ห้าง ๆ นั้น ต้อง บอก กงสุล ว่า
มี เล่า มา กี่ หีบ, แล้ว นั้น ต้อง ส่ง ให้ กงสุล, หนังสือ เจ้า พนักงาน
อยู่ เมือง ฝรั่งเศศ ยั่งยืน ว่า เล่า นั้น เปน เล่า ฝรั่งเศศ จริง.

๏ ข้อ ที่ ๓ ว่า, เมื่อ กงสุล รู้ ความ แล้ว, กงสุล จะ บอก ความ
ให้ เจ้า ภาษี่ ทราบ.

๏ ข้อ ที่ ๔ ว่า, เมื่อ นายห้าง อยาก ให้ คน ที่ กรุงเทพ ฯ ขาย
เล่า แทน ตัว เขา, ตอ้ง บอก กับ กงสุล เสีย กอ่น, แล้ว ตอ้ง ส่ง
บาญชี เปน ชื่อ คน ใด, มี คี คน, และ คน เหล่า นั้น นายห้าง ให้
คล คี หีบ ดั่ง นั้น, กงสุล พร้อม ใจ กับ เจ้า ภาษี ให้ หนังสือ กับ คน
นั้น ให้ มี อำนาด ขาย เล่า ได้. และ ใน หนังสือ นั้น ตอ้ง มี ตรา
กงสุล แล ตรา เจ้า ภาษี ดว้ย, และ หีบ ขวด ตอ้ง มี ตรา เจ้า ภาษี
ปิด ไว้. กอง จับ สุรา ปลอม นั้น, จะ ได้ รู้ เปน สำคัญ ว่า เล่า หีบ นี้
เล่า ขวด นี้ เปน เล่า ฝรั่งเศศ ดัง นั้น, ไม่ มี ความ เถียง กัน.

๏ ข้อ ที่ ๕ ว่า, ตอ้ง รู้ จะ แจ้ง ว่า, หนังสือ สัญญา นี้ ว่า ดว้ย เล่า
ฝรั่งเศศ เท่านั้น ไม่ ว่า ดว้ย เล่า อื่น ๆ ดัง นั้น, ผู้ ซึ่ง มี อำนาท
ขาย เล่า ตอ้ง รู้ แน่. ลาง ที่ มี ใจ ชั่ว อยาก ใช้ หนังสือ นี้, และ จะ
ขาย เล่า ปลอม ที่ มี ยี่ห้อ ฝรั่งเศศ. ถ้า คน ทำ เช่น นี้ กงสุล รู้ จะ
คืน เอา หนังสือ มา เสีย, ฤา ว่า ลาง ที่ เจ้า ภาษี ภบ จับ ได้ มัน,
ผู้ นี้ อย่า ได้ มา ร้อง ทุก กับ กงสุล, ๆ ไม่ อยาก ฟัง คน เช่น นี้.

๏ ข้อ ที่ ๖ ว่า, ถ้า ผู้ ใด อยาก จะ รู้ ตรา ยี่ห้อ ขวด, ที่ เปน เล่า
ฝรั่งเศศ จริง, ฤา เปน เล่า ปลอม ที่ บ้าน กงสุล ฝรั่งเศศ มี ตรา
ยี่ห้อ ต่าง ๆ, ถ้า ผู้ ใด อยาก จะ มา ดู ก็ มา ได้.

๏ ข้อ ที่ ๗ ว่า, หนังสือ สัญญา นี้, เขียน เปน อักษร ฝรั่งเศศ อัก
ษร ไทย, ใช้ ใน จังหวัด แขวง กรุงเทพ ฯ ตั้ง แต่ นี้ สืบ ไป ทุก คน
ตอ้ง ถือ ตาม.

๏ หนังสือ สัญญา นี้ จะ ประทับ ตรา ใน วัน ใด นั้น หา แจ้ง ไม่
แต่ ข้าพเจ้า ได้ ยิน ว่า, คง ได้ ทำ ใน ระว่าง สาม เดือน นี้ แน่.

คลอง ที่ จะ ขุด ใหม่

๏ มี พระ บรม ราช โองการ ปก เกล้า ฯ ทรง พระ กรุณา
โปรด เกล้า ฯ สั่ง ว่า, ให้ ขุด คลอง ใหญ่, ตั้ง แต่ โรง หีบ กล
ไฟ แขวง เมือง นคร ไชยศรี. จะ ปัก ตรุย หมาย มา ตรง พระปราง
วัด อรุณ ราช ธาราม. เมื่อ ขุด มา บันจบ กัน ถึง คลอง บางกอก
แล้ว, ก็ ร่วม กัน ลง ที่ คลอง บางกอก ใหญ่. แต่ ถนน ตาม ลำ
คลอง นั้น จะ ตัด ตรง มา ถึง วัด อรุณ ราช ธาราม.

๏ มิศเตอ เอศ เบตมัน, แล กัปตันฉุน, กับ ขุน นาง ใน
กรมเมือง คน หนึ่ง, ท่าน เสนา บดี ได้ ตั้ง ไว้, เพื่อ จะ ได้ ปัก
วัด กรุย แนว คลอง แล ถนน นั้น, ตั้ง แต่ ลำ น้ำ ท่า จีน มา จน ถึง
วัดอะรุณ ราชธาราม. ทั้ง สาม คน นั้น ได้ ออก ไป ดู ที่ ได้ ประมาณ
เดือน เศศ แล้ว, เหน พื้น อากาษ มัว ไป, ดู พระปราง แต่ แม่
น้ำ ท่า จีน เหน ไม่ ได้, จึ่ง ต้อง รอ อยู่ กว่า พื้น อากาศ จะ ผ่อง ใส.
ระยะทาง ตั้ง แต่ โรง หีบ กล ไฟ มา ถึง บาง จาก ๕๑๖ เส้น, ตั้ง
แต่ บาง จาก ถึง วัดอรุณราชธาราม เปน ร้อย ๑๖๐ เส้น, รวม กัน
เปน ๖๗๖ เส้น, คือ เปน ๑๗ ไมล์ ย่อน น่อย หนึ่ง.

๏ คลอง แล ถนน นี้ เมื่อ สำเร็จ แล้ว ก็ คง จะ เปน ประโยชน์
แก่ กรุงเทพ มหานคร โดย มาก. คือ ทาง ที่ ขุด ใหม่ นี้ ก็ ย่น
กว่า ทาง มหาไชย ประมาณ ๑๒๐๐ เส้น. ประการ หนึ่ง สอง ฟาก
คลอง นี้ คง จะ มี ผล มาก เพราะ ดิน อุดม ดี ด้วย. แต่ก่อน ถึง จะ
ทำ ไร่ นา, ก็ ขัด สน ด้วย หา มี คลอง และ ถนน ที่ จะ ไป มา ไม่ แต่
พื้น ดิน นั้น เปน ป่า เสีย เปน อัน มาก. เมื่อ คลอง สำเร็จ แล้ว ก็ จะ
กลับ เปน ที่ นา ที่ ไร่ อ้อย อัน ดี อัน ใหญ่. แล พื้น นา นั้น มาท ว่า จะ
แห้ง แล้ง ก็ ดี, ภอ จะ จัด แจง ให้ มี น้ำ ขึ้น ถึง พื้น นา ได้, ถึง จะ
เสีย ก็ จะ ให้ เสีย แต่ เลก น้อย.

๏ ประการ หนึ่ง ทั้ง สอง ฟาก คลอง นั้น, ก็ จะ มี คน อา
ศรัย อยู่ เปน ศุข มาก. อีก ประการ หนึ่ง, ถนน ที่ จะ มี มา ตาม
แนว คลอง นั้น, จะ เปน ถนน รถ, จะ ไป มา ด้วย ม้า แล รถ ก็
เปน ศุข มาก. แม้น คน ปราถนา จะ ไป ถึง โรง หีบ กล ไฟ, ถ้า ไป
ด้วย ม้า แต่ เช้า มืด, สัก สาม ชั่วโมง ก็ จะ ถึง. เมื่อ เพลา
แดด ร้อน ภัก อยู่ ที่ โรง หีบ กล, ครั้น ถึง เพลา เอย็น กลับ มา ก็ จะ
[.]าย นัก. อีก ประการ หนึ่ง, ถ้า คลอง สำเร็ทธิ์ แล้ว, โรง หีบ อ้อย
ทั้งปวง แล การ ที่ จะ ทำ เรือก สวน ไร่ นา, ไป มา ค้า ขาย ทั้งปวง
ที่ เมือง นคร ไชยศรี นั้น, ก็ จะ พลอย มี ราคา วิเศษ กว่า แต่ ก่อน
อีก ครึ่ง หนึ่ง.

๏ เพราะ เหตุ ดั่ง นี้, ข้าพเจ้า เหน ว่า คลอง นั้น จะ เปน คุณ
เปน ประโยชน์ แก่ จ้าว นาย แล ราษฎร ทั้งปวง, ควร ที่ ท่าน เสนา
บดี จะ เร่ง กระทำ การ นั้น ให้ สำเร็ทธิ โดย เร็ว, ข้าพเจ้า มี ความ
หวัง ใจ ว่า, ท่าน เสนาบดี จะ ยินดี รีบ ร้อน, ไม่ นอน ใจ ใน การ
นั้น, แล ข้าพเจ้า เหน ว่า, ถ้า ระ จับ การ ตั้ง แต่ นี้ ไป, สัก สิบ
สอง เดือน ก็ คง จะ แล้ว

๏ ข้าพเจ้า ได้ ยิน ข่าว ว่า, จะ ตั้ง โรง หวย ที่ เมือง นครไชย
ศรี, สำรับ ที่ จะ เก็บ เงิน ใช้ ใน การ ขุด คลอง, แล ได้ ยิน ขาว
ว่า, มี จีน ที่ เป็น เสรฐี คน หนึ่ง, เต็มใจ จะ รับ จ้าง การ ขุด คลอง
เปน การ เหมา, แต่ ค่า จ้าง นั้น จะ ฃอ ตั้ง หวย ถึง สาม ปี้, แล้ว
จึ่ง จะ เอา เงิน ค่า หวย, เปน ค่า ลูก จ้าง ขุด คลอง. แต่ เสนา บดี จะ
เก็บ เงิน ใน การ เล่น หวย เล่นโป เล่น ถั่ว, เพื่อ จะ ใช้ ใน การ
หลวง นั้น, ข้าพเจ้า ไม่ เหน ดว้ย เลย. เปน เหมือน คำ สุภาสิต ว่า,
มี ปัญา เฟื้อง หนึ่ง กับ อับ ปัญา ชั่ง หนึ่ง. ดุจ หนึ่ง คน ปราถนา
จะ บำรุง มือ ขวา, จึ่ง ตัด มือ ซ้าย เสีย, เพื่อ จะ ให้ โลหิต ที่ เคย
แล่น ไป ข้าง ซ้าย, จะ ให้ กลับมา บำรุง ข้าง ขวา นั้น. ข้าพเจ้า
เหน ว่า เปน การ อับ ปัญา เพราะ คง จะ ชัก ชวน คน ให้ หลง ใน การ
เล่น, จึ่ง ไม่ ได้ ทำ การ ที่ จะ เปน คุณ เปน ประโยชน์ แก่ ตน แล
บ้าน เมือง เลย. และ จะ เกิด ความ คะระหา ต่างๆ, ที่ จะ ให้
ประชา ราษฎร ได้ ความ เดือด รอ้น อด อยาก ยาก จน เพราะ การ นัก
เลง เล่น. อย่า เลย, ไม่ ตอ้ง การ. เพราะ เงิน ใน หลวง ที่ จะ ทำ
คลอง นั้น ก็ มี ภอ อยู่ แล้ว. ถ้า มิ พอ ก็ ควร ที่ จะ บิด ทาง เงิน ที่
ไหล เข้า ไป ใน วัด บ้าง, พอ ที่ จะ ทำ คลอง แล ถนน จะ เปน การ ดี
ใหญ่กว่า การ วัด นั้น เท่าใด.

๏ ช้าง เผือก เมื่อ เดือน ก่อน, ข่าว ว่า ล้อม ไว้ ใน ป่า เมือง
พนัสนิคม นั้น, มัน ก็ สูญ หาย ไป แล้ว. แล ข้าว นาย ออก ไป จับ
โดย ความ ลำบาก ก็ หา สม ดัง ความ ปราถนา ไม่.

๏ ณวัน พุทธ เดือน ห้า แรม เก้า ค่ำ ปี ฉลู สัพตศก, มิศเตอ
โรเบิด หันแตร, ผู้ เปน ล่าม แล เสมียน, ใน เจ้าพระยา ศรีสุริย์
วงษ ถึง อนิจกำม์ ที่ บ้าน เขา. มี ข่าว ว่า ถึง แก่กำม์ เพราะ กิน สุรา.
ได้ ยิน ว่า เขา อด ได้ ถึง ห้า เดือน แล้ว มิ ได้ รับ ประทาน เลย. แต่
เมื่อ กอ่น ตาย ได้ ห้า วัน, มี คน อังกฤษ ที่ เป็น เพื่อน กัน สอง สาม
คน มา เยี่ยม. เขา เหน เล่า ฝรั่งเศศ นั้น ตั้ง อยู่ สอง ขวด สาม
ขวด, แต่ ยัง หา ได้ เปิด ออก ไม่. เปน เล่า ที่ เพื่อน ของ มิศ หัน
แตร คน หนึ่ง ฝาก มา ให้ เมื่อ ครั้ง กอ่น. มิศหันแตร ตั้งใจ ว่า จะ

ไม่ กิน, แต่ คน นั้น มา ชัก ชวน ให้ กิน. มิศหันแตร ขัด เขา มิ ได้
จึ่ง เบิด ออก ให้ เขา กิน. ตั้ง แต่ นั้น มา มิศหันแตร ก็ กิน บอ่ย ๆ
ใจ ก็ วุ่น วาย ไป. เมื่อ ใก้ล จะ ตาย ก็ ลง ท้อง นัก.

๏ ดว้ย ข้าพเจ้า ปราถนา จะ เตือน ใจ คน ทั้งหลาย ที่ เสพสุรา
หวัง จะ ให้ เขา ตั้ง ใจ แขง แรง ว่า, จะ ไม่ รับ ประทาน สุรา อัน เปน
ของ ชั่ว นัก. สุรา เปน สัตรู แก่ ชีวิตร มนุษ แท้, เปน ของ พ่อ ใจ ที่
จะ หลง นัก, หา ควร จะ ไว้ ใจ ไม่. ถ้า มี คน หนึ่ง คน ได มา ชัก
ชวน ให้ กิน, ก็ อย่า ได้ ยอม กิน เลย, ขัด ไว้ ให้ จง ได้, เหมือน เรา
ไม่ รับ ยา ที่ มี พิศม์ เหมือน กัน..

กองเตวน

๏ บาญชี จับ คน ทำ ผิด, ที่ กับ ตัน เอม นาย กอง เตวน บอก มา.
รวม เปน ๔๕ คน ดว้ย กัน.

๏ ตั้ง แต่ ณวัน เดือน ห้า ขึ้น หก ค่ำ, ปี ฉลู สัปตศก จน ถึง
ณวัน เดือน หก ขึ้น ค่ำ หนึ่ง, เปน ๒๕ วัน ดว้ย กัน.

จับ ขะโมย ได้ ๗ คน.

จับ คน ถือ เครื่อง สาตรา อาวุธ ได้ ๖ คน.

จับ คน เปน นี่ เขา ได้ ๖ คน.

จับ คน ขะโมย วิ่ง ราว เงิน ๕๓ บาท ที่ ถนน หลวง ได้ คน หนึ่ง.

จับ คน ขะโมย วิ่ง ราว เงิน ๑๐ บาท ที่ ถนน หลวง ได้ คน หนึ่ง.

จับ คน วิวาท ฟัน แทง กัน ดว้ย เครื่อง อาวุธ ได้ ๓ คน.

จับ คน วิวาท ชก ตอ่ย กัน ดว้ย มือ ได้ ๕ คน.

จับ คน เอา กอ้น หิน ขว้าง เขา ได้ คน หนึ่ง.

จับ คน ตี พวก โปลิด กอง เตวน ได้ สอง คน.

จับ ทาษ หนี นาย เงิน ได้ สอง คน.

จับ คน รอ้ง ด่า แม่ กลาง ถนน ได้ คน หนึ่ง.

จับ คน ลัก ขาย ฝิ่น ตาม ถนน ได้ สอง คน.

จับ ฝิ่น ดิบ ได้ ๗๔ ลูก ใหญ่.

จับ คน แทง ฟัน กัน มี บาด แผล โลหิต ไหล ได้ ๓ คน.

จับ คน ที่ ทำ เหลือ เกิน ได้ คน หนึ่ง.

จับ คน เสพ สุรา เมา ตี พวก โปลิด กอง เตวน ได้ คน หนึ่ง.

จับ ทหาร ไทย เสพ สุรา เมา ถือ อาวุธ ได้ คน หนึ่ง.

จับ คน ทำ เกะกะ ทำ รังแก ที่ โรง พวก หญิง คนชั่ว ได้ คน หนึ่ง

การชะโมยใหญ่

๏ ณวัน อังคาร เดือน หก ขึ้น ค่ำ หนึ่ง, เพลา กลาง คืน ได้
๔ ทุ่ม, มี อ้าย ผู้ ร้าย เปน จีน, ตัด ฝา เรือน กับบีตัน โรเบิด เข้า
ไป ได้ ใน เรือน. กับบีตัน โรเบิด เหน อ้าย ผู้ ร้าย, จึง เข้า จับ อ้าย
จีน ผู้ ร้าย. อ้าย ผู้ ร้าย ต่อ สู้ฟัน ถูก กับปีตัน โรเบิด, กับ หญิง มา
แต่ เมือง จีน คน หนึ่ง, ทั้ง สอง คน นั้น ถูก ฟัน เปน บาด แผล
โลหิต ไหล, แทบ จะ ถึง แก่ ความ ตาย. แล้ว มิศเบลก นาย ห้าง
อะเมริกัน ได้ ไป เชิญ หมอ คำเย่อ มา รักษา ทัน, จึง ได้ รอด พ้น
จาก ความ ตาย. ฝ่าย อ้าย ผู้ ร้าย นั้น เหน จะ ถูก ฟัน มี บาด แผล
ดว้ย, เพราะ ได้ เหน โลหิต ไหล หยด ไป ตาม ทาง ที่ อ้าย ผู้ ร้าย
หนี ไป นั้น. เมื่อ พิเคราะห์ ดู เหน ว่า, บาด แผล ที่ อ้าย ผู้ ร้าย ถูก
ฟัน นั้น, จะ เปน ที่ ส่อ ภอ ให้ สืบ เสาะ พิจารณา หา เหตุ จับ เข[.]
ตัว อ้าย ผู้ ร้าย ได้. ควร จะ จับ ผู้ ร้าย นั้น มา ปรับ ไหม มี โทษ ให้
จง หนัก, เพื่อ จะ ให้ คน อื่น เกรง กลัว อย่า ให้ ดู เยี่ยง อย่าง กัน
ทำ ความ ชั่ว สืบ ไป.

๏ อนึ่ง ณวัน เดือน ๕ แรม ๑๔ ค่ำ ปี ฉลู ศัปทศก. มี อ้าย
จีน ผู้ ร้าย ลอบ เข้า ไป, ใน กำปั่น กรุง เทพ ชื่อ ฟอจูน, ขะโมย
เอา นาฬิกา สำรับ เดิน เรือ ใบ หนึ่ง นาฬิกา นั้น มี ชื่อ ผู้ ทำ จาฤก ล[.]
ไว้ ว่า ฟรัตซัม จด เลข ลง ไว้ ว่า, ๒๒๗๕ ราคา นาฬิกา นั้น
๑๒๐ บาท. มัน ขะโมย เอา กล้อง ส่อง อัน หนึ่ง, แล ผ้า ขาว ภับ
หลาย เลลา. พระยา ไพรบูรณ์ บน ว่า, ถ้า ผู้ ใด มา บอก ให้ รู้ เปน
แน่ ว่า, ผู้ ใด เปน ขะโมย นำ ไป จับ ตัว ได้ พิจารณา เปน สัจ แล้ว
จะ ให้ เงิน สินบน แก่ ผู้ นำ จับ ตัว ได้ นั้น ๕๐ เหรียญ.

ราคา สินค้า ที่ กรุง เทพ

๏ น้ำ ตาล ทราย ขาว ดี ที่ สุด, หาบ ละ ๑๓ บาท.
น้ำ ตาล ทราย ที่ จัด ว่า ที่ ๑ นั้น หาบ ละ ๑๒ บาท ๓ สลึง.
น้ำ ตาล ทราย ที่ จัด ว่า ที่ ๒ นั้น หาบ ละ ๑๒ บาท สลึง.
น้ำ ตาล ทราย ที่ ๓ หาย ละ ๑๓ บาท ย่อม เพื้อง.
น้ำ ตาล ทราย แดง ที่ ๑ หาบ ละ ๘ บาท ๓ สลึง.
น้ำตาล ทราย แดง เหล่า มี น้อย.
น้ำ ตาล ทราย อย่าง เหล่า นี้ ไม่ สู้ มี มาก
น้ำ ตาล ทราย แดง ที่ ๒ หาบ ละ ๘ บาท สลึง.

น้ำ ตาล ทราย แดง ที่ ๑ หาบ ละ ๘ บาท ๓ สลึง.

น้ำ ตาล ทราย แดง ที่ ๒ หาบ ละ ๘ บาท สลึง.
พริก ไทย ดำ หาบ ละ ๑๑ บาท ย่อม เฟื้อง.
ฝาง อย่าง ที่ ๓, ๔, ดุ้น หนัก ได้ หาบ ๑ เปน หาบ ละ ๓ บาท ๒ สลึง.
ฝาง อย่าง ๔, ๕, ดุ้น หนัก หาบ ๑ เปน หาบ ละ ๓ บาท สลึง.
ฝาง อย่าง ๕, ๖, ดุ้น เปน หาบ ๑ ราคา หาบ ละ ๓ บาท เฟื้อง.
ฝาง อย่าง ๖, ๗, ดุ้น เปน หาบ ๑ ราคา หาบ ละ สอง บาท ๓ สลึง.
ฝาง อย่าง ๗, ๘, ดุ้น เปน หาบ ๑ ราคา หาบ ละ สอง บาท ๒ สลึง.

ไม้ ศัก เปน กะดาน หนา ๓ กะเบียด ราคา ยก ละ ๑๐ บาท ๒ สลึง.
ไม้ ชิง ชัน หนัก ๑๐๐ หาบ, ราคา ใน รว่าง ๑๕๐ กับ ๒๔๐ บาท.
หนัง ควาย หาบ ละ ๙ บาท.
เขา ควาย หาบ ละ ๑๐ บาท.
หนัง วัว หาบ ละ ๑๐ บาท สอง สลึง
กำยาน ที่ ๑ หาบ ละ ๑๘๐ บาท แล ๒๐๐ บาท.
กำยาน ที่ ๒ หาบ ละ ๑๓๐ บาท แล ๑๕๐ บาท.
[.] หาบ ละ ๔๗ บาท.
[..]เม็ด เกวียน ละ ๑๑๕ บาท แล ๑๒๐ บาท.
ครั่ง ที่ ๑ หาบ ละ ๑๔ บาท.
ครั่ง ที่ ๒ หาบ ละ ๑๒ บาท สลึง.
งา ช้าง หาบ ละ ๓๒๖ บาท แล ๓๔๖ บาท
ตาม ใหญ่ ตาม เล็ก.
[...] หาบ ละ ๑๘๓ บาท.
หาบ ละ ๒๒ บาท สลึง.
จอบ พัน ละ ๗๕ บาท.
[..] ลาว หาบ ละ ๒๖๐ บาท.
[..] เมือง ญวน หาบ ละ ๗๑๐ บาท.
[..]งใบ อัน เส็ง ที่ ๑ ราคา หนัก บาท ๑ เปน เงิน ๑๖ บาท.
แลก เงิน ฝาก ไป เมือง สิงกะโปร์, เงิน ๑๐๐ เหรียน ได้ กำ
[..]อง เหรียน กับ ๒๕ เซ็น บ้าง, แล สอง เหรียน กับ ๗๕ เซ็น บ้าง.

๏ ที่ ฮ่องกง แต่ ณ ปี ฉลู เดือน ห้า ขึ้น ห้า ค่ำ.

ฝ้าย ขาย, หาบ ละ ๒ เหรียน.

เข้า ขึ้น ราคา, หาบ ละ ๕ เซนต์.

เข้า กล้อง เมือง บังกลา, หาบ ละ ๓ เหรียน, แล ๓ เหรียน
๑๕ เซนต์.

เข้า เมือง ยาวา, หาบ ละ ๓ เหรียน, แล ๓ เหรียน ๑๐ เซนต์.

เข้า เมือง อะระกัน, หาบ ละ ๒ เหรียน ๘๕ เซนต์, แล ๒
เหรียน ๙๕ เซนต์.

เข้า เมือง บาลี่, หาบ ละ ๓ เหรียน, แล ๓ เหรียน ๑๐ เซนต์.

เข้า เมือง ไทย, หาบ ละ ๒ เหรียน ๙๕ เซนต์, แล ๓ เหรียน
๕ เซนต์.

ราคา เข้า ที่ เมือง แช่ง่อน, ณ เดือน ห้า ขึ้น ค่ำ หนึ่ง.

เข้า กล้อง, หาบ ละ ๒ เหรียน ๖๕ เซนต์.

ข่าว เมือง อะเมริกัน

๏ ข่าว ที่ เมือง อะเมริกัน มา โดย ทาง ไฟ ฟ้า ว่า, เมือง จาระ
ชิศตอน, ที่ เปน ต้น การ กระบถ เมือง อะเมริกัน ฝ่าย ใต้ นั้น ก็
แตก แล้ว. แล เมือง วิสมิงตอน ที่ ริม ปอ้ม พีศเซอ นั้น ก็ ยอม
แพ้ แก่ ทัพ เมือง อะเมริกัน, แล เมือง โมบิล เปน เมือง เข้ม
แขง นัก ก็ แตก ดว้ย, แล เมือง ริศมันต์ ที่ เปน เมือง หลวง ฝ่าย
ขบถ, ที่ ทัพ เมือง อะเมริกัน ลอ้ม รอบ ไว้ เปน หลาย เดือน
แล้ว นั้น, เจ้า เมือง และ แม่ ทัพ ใหญ่ เหน เหลือ กำลัง ที่ จะ ต้าน
ทาน ก็ อพยบ หนี ไป ได้.

๏ มี ข่าว มา ว่า, เจ้า เมือง ฝ่าย กระบถ จะ ละ เมือง ที่ ชาย
ทะเล เสีย หมด, จะ เข้า ไป ตั้ง อยู่ ข้าง ใน ลึก ๆ ที่ เรือ รบ จะ
มา ไม่ ถึง ได้.

ถนน ใต้ พื้น ดิน

๏ เสนาบดี ใน เมือง นิว ยอก, หมาย ว่า จะ ทำ ถนน ใหม่ ใต้
ถนน เก่า ที่ มี ชื่อ ว่า ทาง กว้าง ขวาง เพราะ ทาง เก่า นั้น ถึง กว้าง
ก็ ไม่ ภอ จะ ทำ การ ใน ที่ นั้น. เขา คิด กัน ว่า จะ ขุด อุโมง ทำ
ถนน ให้ กว้าง กว่า เก่า, เพื่อ จะ ให้ รถ แล ม้า เดิน ไป มา ได้ สดวก.
เพราะ อย่าง ที่ เมือง ลอนดอน มี อยู่ แล้ว, ใช้ ได้ ดี นัก ได้ การ ใหญ่.
ใน เจ็ด วัน คน เดิน ใน ทาง อุโมง ลอนดอน นั้น, นับ ได้ สอง แสน
เจ็ด หมื่น สาม พัน ห้า รอ้ย หก สิบ เก้า คน. เมื่อ เขา เดิน ทาง
นั้น ตอ้ง เสีย ค่า ธรรมเนียม. ถ้า จะ คิด เปน เงิน เหรียญ ประมาณ
สื่บ สาม พัน ห้า รอ้ย สิบ ห้า เหรียน.

๏ มี ข่าว มา แต่ เมือง อะเมริกา ว่า, ภรรยา หมอ มะตูน
กับ ลูก สอง คน, กับ เรฟเฟอเรนด์ มิศเตอ วิลซัน, ไป ถึง เมือง
นิวยอก ณ ปี ชวด เดือน อ้าย ขึ้น ๑๕ ค่ำ, นับ ตั้งแต่ ออก จาก กรุง
เทพ ฯ นี้ เปน ๕ เดือน กับ ๑๔ วัน ก็ ถึง. ใน เวลา ที่ เดิน สาน
นั้น, ก็ สะบาย ปรกติ อยู่. ครั้น ไป ถึง ที่ แล้ว, แหม่ม ก็ ป่วย บัง
เกิดโรค ขึ้น ใน ปอด, ได้ ความ ลำบาก ยิ่ง นัก. แล้ว มี ข่าว มา
ว่า, โรค นั้น ค่อย ทุเลา ขึ้น, เกือบ จะ หาย เปน ปรกติ แล้ว.
แล้ว คราว ที่ เรือ เจ้า พระยา มา หน หลัง นี้, ข่าว มา ว่า โรค แหม่ม
หาย ดี แล้ว. แล หมอ เฮ้า กับ ภรรยา หมอ เฮ้า, กับ มิศเตอ
คอนิเลียด ปรัดเล, บุตร หมอ บรัดเล, ไป ทาง บก ประมาณ
สาม เดือน เสศ, ถึง เมือง นิวยอก ณ วัน เดือน เจ็ด แรม ๙ ค่ำ ปี
ชวด ฉ ศก, เขา ได้ ไป เที่ยว ดู ที่ เมือง อายมุบโต, แล เมือง
โรม, แล เมือง ฟโลเร็นซ์, แล เมือง เชนนีวา, แล เมือง
ปาริด, แล เมือง ลอนดอน, แล เมือง ลิเวอปูละ. มี ข่าว มา ว่า,
คน เหล่า นี้ อยู่ ที่ เมือง อะเมริกา เปน ศุข สะบาย อยู่. ยัง อีก สัก
๖ เดือน หมอ เฮ้า กับ ภรรยา หมาย ว่า จะ กลับ มา ยัง กรุง เทพ ฯ
นี้ อีก. แล มิศเตอ วิลซัน หมาย ว่า, จะ ออก จาก เมือง อะเมริกา,
ณ วัน เดือน ๑๑ ปี ฉลู สัปตศก โดย สาน มา ยัง กรุง เทพ ฯ นี้,
แต่ มิศเตอ คะนิเลียด ปรัดเล นั้น, ตั้ง ใจ ว่า จะ อยู่ เรียน หนังสือ
ต่าง ๆ สัก ๗ ปี, แล้ว จึง จะ กลับ เข้า มา ยัง กรุง เทพ ฯ นี่ อีก.

๏ เมื่อ คฤษ ศักราช ๑๘๕๑ นี้, มี บาญชี หนังสือ จดหมาย
เหตุ ใน เมือง ออซ์เตรีย นับ เปน ๑๐ ชนิด. ใน เมือง แอฟริกา ๑๔
ชนิด. ใน เมือง สเปน ๒๔ ชนิด. ใน เมือง โปตุเกต ๒๐ ชนิด. ใน
ทวีป อาเซีย ๓๐ ชนิด. ใน เมือง เบล์เชียม ๖๕ ชนิด. ใน เมือง
เดนมาก ๘๕ ชนิด. ใน เมือง รัศเซีย แล เมือง โปลันด์ ๙๐
ชนิด. ใน เมือง ปรอยเซีย ๓๐๐ ชนิด. ใน ประเทศ เยอเมนี อื่น
ต่าง ๆ ๓๒๐ ชนิด ใน เมือง อังกฤษ คือ อิงลันด์ แล ไอลันด์ ๕๐๐
ชนิด. แล เมือง ยุไนติศเตศ ๑๘๐๐ ชนิด.

๏ เปรียบ เหมือน ขน นก เบา ๆ ที่ ผูก แขวน ไว้ ด้วย ด้าย
เส้น เล็ก บอก ลม ฉัน ใด, หนังสือ จดหมาย เหตุ บอก ความ รู้ ฉัน
นั้น. ถ้า มี คน ซื้อ จดหมาย เหตุ มาก ที่ เมือง ใด ๆ, นั้น แล เปน
สำคัณ พยาน ว่า ชาว เมือง นั้น มี ความ รู้ มาก.

โรง พิมพ์

๏ โรง พิมพ์ ที่ ได้ ตี หนังสือ จด หมาย เหตุ นี้, ตั้ง อยู่ ที่ ริม
ปอ้ม ปาก คลอง บางกอก ใหญ่, หลัง วัง กรมหลวง วงษาธิ ราช
สนิท. ถ้า ผู้ ใด ๆ ปราถนา จะ ให้ ตี พิมพ์ หนังสือ ไทย, ฤา หนังสือ
อังกฤษ, จะ เปน เนื้อ ความ มาก น้อย ประการ ใด, ขอ เชิญ ท่าน
มา พูด กับ ข้าพเจ้า ๆ ปราถนา จะ รับ จ้าง ตี พิมพ์ หนังสือ ต่าง ๆ
ราคา ค่า จ้าง นั้น, จะ รับ ให้ ถูก กว่า แต่ ก่อน มาก. ถ้า ฎีกา ต่าง ๆ
กว้าง ยาว เท่า แผ่น กระดาด น้ำซ่ม, ถ้า ตี เต็ม น่า ข้าง หนึ่ง, ถ้า
ตอ้ง การ แต่ พัน หนึ่ง, จะ คิด เอา ราคา พัน แผ่น ๒๐ บาท. ถ้า ต้อง
การ หลาย พัน, จะ เอา ราคา แต่ พัน ละ ๑๕ บาท เท่า นั้น. อนึ่ง
หนังสือ อังกฤษ ที่ เรียก ว่า, โบตโนฏ นั้น, เปน หนังสือ จด หมาย
สำรับ ที่ นาย ห้าง ฝาก สินค้า บันทุก ไป ลง กำปั่น นั้น, ๑๐๐ แผ่น
เปน ราคา ๕ บาท. อนึ่ง หนังสือ ที่ เรียก ว่า, เอ็นเต็ร แล ชิปปิ้ง
บิล, ถ้า จะ เอา แต่ ๓๐๐ ก็ เปน ๑๐๐ ละ ๔ บาท, ถ้า เอา ถึง
๑๐๐๐ เปน ๑๐๐ ละ กึ่ง ตำลึง. อนึ่ง หนังสือ บิล เลดิง, ถ้า
เอา แต่ ๓๐๐ เปน ๑๐๐ ละ ๕ บาท. ถ้า ตอ้ง การ ถึง ๑๐๐๐
จะ เอา ๑๐๐ ละ ๑๐ สลึง. อนึ่ง ถ้า เปน หนังสือ กาด เปน ๑๐๐
ละ ๕ บาท.

๏ อนึ่ง การ ที่ ผูก หนังสือ เปน เล่ม สมุท อังกฤษ, เท่า กับ
กดหมาย ที่ ขาย อยู่ ทุก วัน นี้, ถ้า หุ้ม หนัง ล้วน เปน เล่ม ละ กึ่ง
ตำลึง. ถ้า ขลิบ หนัง เปน เล่ม ละ ๖ สลึง, ถ้า เอา มาก กว่า ๑๐
เล่ม ขึ้น ไป, ก็ จะ ลด ราคา เอา แต่ เล่ม ละ บาท. ถ้า เปน เล่ม
เล็ก กว่า กฎหมาย, ก็ จะ คิด เอา ราคา ตาม เล็ก แล ใหญ่ ภอ
สม ควร.

๏ คำ ไทย ฤา คำ อังกฤษ แปล, ถ้า รอ้ย คำ เปน ราคา ๕๐
เซ็น. ถ้า มาก กว่า ๑๐๐๐ คำ จะ คิด เอา ๑๐ คำ เปน ๔ เซ็น จน
ถึง ๒๐๐๐ คำ. ถ้า มาก กว่า ๒๐๐๐ คำ, ก็ จะ เอา แต่ สม ควร
ภอ ตก ลง กัน ได้.

๏ หนังสือสำแดงการ

๏ ตั้ง แต่ นี้ ไป จะ ไม่ ให้ ติด อยู่ กับ หนังสือ จด หมาย เหตุ,
ที่ เปน ภาษา อังกฤษ นั้น ต่อ ไป. แต่ จะ ให้ ตี ต่างหาก, เปน สี่
ใบ แปด น่า เต็ม ๆ เปน อย่าง ฉบับ นี้. แล หนังสือ นั้น, จะ จุ
ความ ที่ ว่า ดว้ย การ บ้าน เมือง, แล ความ ที่ รู้ รอบ ตาม หนัง
สือ, แล ศิลประสาตร วิชา การ ต่างๆ, แล การ พ่อ ค้า, แล
ข่าว ที่ บังเกิด ใน เมือง นี้, แล เมือง ที่ ลอ้ม รอบ. แล จะ คัด เอา
ข่าว จาก หนังสือ จด หมาย เหตุ, ที่ มี มา แต่ เมือง จีน, เมือง บัต
เตเวีย, เมือง สิงกะโปร์, เมือง ปีแนง, เมือง พม่า, เมือง บัง
กะล่า, เมือง ลังกา, เมือง บำไบ, ประเทศ ยุรบ, แล ประเทศ อเม
ริกา, จะ คัด เอา ข้อ ความ ออก จาก หนังสือ จด หมาย เหตุ เหล่า นั้น,
ซึ่ง จะ เปน ประโยชน์ แก่ ผู้ ใด ๆ ที่ อ่าน. เจ้า ของ บางกอก รีคอ
เดอ, จะ เอา ใจ ใส่, เพื่อ จะ ให้ หนังสือ จด หมาย เหตุ นั้น, เปน
ของ ดี ยั่ง ยืน มั่น คง, เปน ของ ที่ ควร ชาว ประเทศ สยาม จะ
อ่าน, ได้ ชว่ย ให้ มี ความ รู้ จำเริญ ดี ขึ้น.

๏ หนังสือ จด หมาย เหตุ นี้, เปรียบ เหมือน คน เที่ยว ไป ทั่ว
โลกย์, เพื่อ จะ ได้ หา เหตุ ต่าง ๆ เปน สำคัญ, แล้ว ก็ กลับ มา เล่า
เหตุ การ ให้ คน ทั้ง ปวง ฟัง. ถ้า คน เหล่า นั้น จะ มา แต่ ประเทศ
อเมริกา บ้าง, ประเทศ ยุรบ บ้าง, เมือง บังกะลา บ้าง, เมือง พม่า
บ้าง, เมือง จีน บ้าง, เมือง ชวา บ้าง, เมือง สิงกะโปร์ บ้าง, เมือง
ปีแนง บ้าง, แล เมือง อื่น ๆ หลาย แห่ง นั้น, ท่าน ผู้ อ่าน นี้ จะ มิ
ขอบ ใจ ฟัง เขา บอก ข่าว เดือน ละ สอง หน ฤา, แล จะ คิด เสีย ดาย
เงิน ค่า จ้าง ที่ จะ ให้ เขา ปี ละ ห้า บาท ฤา แปด บาท นั้น ได้ ฤา.
ฝ่าย หนังสือ จด หมาย เหตุ ที่ เรียก ว่า, บางกอก รีคอเดอ นี้, จะ มา
บอก ข่าว แก่ ท่าน ทั้ง หลาย เดือน ละ สอง ครั้ง, จะ บอก เปน ภาษา
ไทย, ให้ ตัว ท่าน ฟัง ข่าว ต่าง ๆ, ที่ ได้ นำ เอา มา แต่ ทั่ว โลกย์.
หนังสือ บางกอก รีคอเดอ นี้, ได้ เก็บ เหตุ มา แต่ หลาย แห่ง หลาย
ตำบล เช่น ว่า มา นี้, เพราะ มี หนังสือ บอก ข่าว มา แต่ ที่ เหล่า
นั้น, มา ถึง เจ้า ของ บางกอก รีคอเดอ, ๆ จึง ได้ แปล ออก จาก
ภาษา อังกฤษ เปน ภาษา ไทย, ตาม ที่ ได้ เหน ว่า, จะ เปน ประ
โยชน์ แก่ พวก ไทย. อนึ่ง ชาว ประเทศ อเมริกา, แล ประเทศ
ยุรบ นั้น, เขา ได้ อาไศรย หนังสือ จด หมาย เหตุ ต่าง ๆ มั่น คง,
เพื่อ ประสงค์ จะ ได้ ความ รู้ ต่าง ๆ. เขา เข้าใจ ว่า, ถ้า ไม่ ได้
อ่าน หนังสือ จด หมาย เหตุ ต่าง ๆ แล้ว, ก็ ดู เหมือน เปน คน หา
บัญญา มิ ได้, เปน น่า อาย แก่ คน ทั้งปวง นัก. เพราะ เหตุ
ชะนี้, ชาว อเมริกา ชาว ยุรบ จึง ได้ ซื้อ หนังสือ จด หมาย เหตุ
โดย มาก, จะ หา ผู้ ใหญ่ ใด ๆ ที่ มิ ได้ ซื้อ หนังสือ จด หมาย เหตุ
บ้าง นั้น ก็ หา ยาก นัก. ลาง ครอบ ครัว หนึ่ง, ซื้อ เจ็ด วัน ฉบับ
หนึ่ง, ลาง ที่ สอง ฉบับ, สาม ฉบับ, เจ็ด ฉบับ ก็ มี. ด้วย เขา
เข้าใจ ว่า, อัน หนังสือ จด หมาย เหตุ ต่าง ๆ นี้, เปรียบ เหมือน
กล้อง สรอ่ง, สำรับ จะ ชว่ย ตา ให้ เหน ใกล้ แล ไกล ได้. ถ้า หา
มี กล้อง สร่อง อย่าง นี้ ไม่, ดุจ หนึ่ง ตา บอด มิ ได้ เหน เลย.

๏ ราคา หนังสือ บางกอกรีคอเดอ

๏ เมื่อ จะ ขาย ได้ แต่ นอ้ย เพียง สอง รอ้ย, สาม รอ้ย เล่ม,
คือ เล่ม ละ ๒๖ ใบ, ตี เดือน ละ สอง ใบ นั้น, ต้อง ขาย เปน เล่ม
ละ ห้า บาท, คือ ปี หนึ่ง ห้า บาท. ถ้า แม้น ได้ เรี่ย ราย ชื่อ คน ที่ จะ
ซื้อ เพียง พัน คน, เปน พัน เล่ม เมื่อไร, เจ้า ของ บางกอก รีคอ
เดอ, จะ ลด ราคา ลง ถึง เล่ม ละ สอง บาท เมื่อ นั้น. ถ้า ได้ ชื่อ
สอง พัน คน ที่ จะ ซื้อ, จะ ลด ราคา ลง ถึง เล่ม ละ หก สลึง. เพราะ
การ ที่ ตี พิมพ์ นอ้ย เล่ม นั้น, ก็ ป่วย การ ลง ทุน เสีย เงิน ค่า จ้าง
มาก, แทบ จะ เหมือน กับ ตี พิมพ์ มาก เล่ม เหมือน กัน.

๏ อนึ่ง เมื่อ กำลัง ขาย ได้ นอ้ย, ถ้า ผู้ ใด จะ เอา แต่ ใบ หนึ่ง
สอง ใบ นั้น, จตอ้ง ขาย ใบ ละ สลึง เฟื้อง.

๏ อนึ่ง ถ้า ผู้ ใด จะ ชว่ย เสาะ หา คน ที่ จะ ซื้อ บางกอกรีคอเดอ
จด หมาย เหตุ นี้, ได้ ห้า คน มา ลง ชื่อ เข้า เมื่อไร, ผู้ เจ้า ของ
หนังสือ จด หมาย เหตุ นี้, จะ ให้ เปน รางวัน แก่ ผู้ ที่ ได้ หา ชื่อ คน
นั้น เล่ม หนึ่ง คือ ๒๖ ใบ.

๏ อนึ่ง ถ้า ผู้ ซื้อ เปน คน อยู่ ใน กรุงเทพ ฯ, ข้าพเจ้า จะ
ฝาก จด หมาย เหตุ ให้ เขา เดือน ละ สอง หน. ถ้า เปน คน อยู่ นอก
กรุงเทพ ฯ, บาง ที จะ ฝาก ไป ถึง เขา ก็ ได้, บาง ที ไม่ ได้, ต้อง
ให้ เขา ใช้ บ่าว มา เอา เอง ที่ โรงพิมพ์ ฯ ของ ข้าพเจ้า อยู่ ริม ปอ้ม
ปาก คลอง บาง กอก ใหญ่ หลัง วัง กรมหลวง วงษา.

๏ อนึ่ง เจ้า ของ หนังสือ จด หมาย เหตุ บางกอก รีคอเดอ นั้น,
ชื่อ ว่า, ดี. บี. บรัดเล. แล เอน. เอ. แมคดันล์.